Β9. Ιστορίες για τον Μεγάλο Αλέξανδρο

Η προσωπικότητα και οι πράξεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου προκάλεσαν τη συγγραφή μιας ολόκληρης σειράς έργων, κυρίως από αξιωματούχους, οι οποίοι με διάφορες ιδιότητες τον συνόδευαν στις εκστρατείες του. Tα έργα αυτών των λεγόμενων ιστορικών του Μεγάλου Αλεξάνδρου έχουν σχεδόν καθ' ολοκληρία χαθεί· σώζεται μόνον ό,τι υλικό έχουν χρησιμοποιήσει οι μεταγενέστεροι ιστορικοί. Η απώλεια αυτή σημαίνει ότι για τον Μακεδόνα βασιλιά διαθέτουμε τελικά ιστορίες γραμμένες το νωρίτερο 3 αιώνες μετά τον θάνατό του: το 17ο βιβλίο της Ιστορικής Βιβλιοθήκης του Διόδωρου (δεύτερο μισό 1ου αι. π.Χ.), την Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Κόιντου Ρούφου (εποχή του αυτοκράτορα Κλαύδιου), τον Βίο του Αλεξάνδρου του Πλουτάρχου (110-115 μ.X.) ή το σημαντικότερο από τα ιστορικά έργα για τον Αλέξανδρο, την Αλεξάνδρου Ανάβασιν του Αρριανού (115-125 μ.Χ.).

Οι ιστορικοί του Μεγάλου Αλεξάνδρου μπορούν να κατανεμηθούν σε δύο ομάδες: σε εκείνους στους οποίους ο Μακεδόνας βασιλιάς ανέθεσε την εξιστόρηση της εκστρατείας του (Καλλισθένης, Αναξιμένης) και σε εκείνους που συμμετέχοντας υπό διάφορες ιδιότητες σε αυτήν αποφάσισαν να συντάξουν έργα για αυτόν (Χάρης ο Μυτιληναίος, Νέαρχος, Ονησίκριτος, Πτολεμαίος, Αριστόβουλος).

Ο Καλλισθένης από την Όλυνθο (FGrHist 124· 370-327 π.Χ.) ήταν συγγενής και μαθητής του Αριστοτέλη. Συμμετείχε ως ιστορικός της αυλής στην εκστρατεία, έπεσε όμως σε δυσμένεια, επειδή αρνήθηκε να προσκυνήσει τον Μεγάλο Αλέξανδρο και πέθανε στη φυλακή. Έγραψε πρώτα Ελληνικά σε 10 βιβλία, που κάλυπταν την περίοδο από τη λεγόμενη ειρήνη του Ανταλκίδα (387/86) έως την αρχή του Γ' Iερού Πολέμου (357/56· τον πόλεμο αυτόν τον πραγματεύτηκε ο Καλλισθένης και σε ένα ξεχωριστό έργο, το Περὶ τοῦ Ἱεροῦ πολέμου). Το έργο διαπνεόταν από φιλοθηβαϊκό (και ταυτόχρονα αντισπαρτιατικό) πνεύμα και από την πεποίθηση ότι μόνον υπό τον Φίλιππο μπορούσε να ενωθεί η κατακερματισμένη σε πόλεις-κράτη Ελλάδα. Οι Ἀλεξάνδρου πράξεις παρέμειναν λόγω του θανάτου του Καλλισθένη το 327 ημιτελείς· κάλυπταν το χρονικό διάστημα από τη διάβαση του Αλεξάνδρου στην Ασία έως τουλάχιστον τη μάχη στα Άρβηλα (331). Ο Καλλισθένης αφηγούνταν συνεπώς τα γεγονότα από μικρή χρονική απόσταση και δημοσίευε διαδοχικά τμήματα του έργου, το οποίο διακρινόταν αφενός για τον εγκωμιαστικό προς τον βασιλιά τόνο, ο οποίος μάλιστα έφθανε μέχρι το σημείο να προκαλεί και την εσκεμμένη στρέβλωση της ιστορικής πραγματικότητας, αφετέρου για το υψηλό, σχεδόν τραγικό ύφος με το οποίο δραματοποιούνταν τα γεγονότα. Από την άλλη πλευρά οι Πράξεις έβριθαν, ακολουθώντας τα χνάρια της ιωνικής ἱστορίης, από γεωγραφικές, εθνογραφικές, βοτανολογικές και ζωολογικές παρεκβάσεις. Από το έργο Τὰ περὶ Ἀλέξανδρον (δημοσιεύθηκε αμέσως μετά τον θάνατο του βασιλιά) του Αναξιμένη από την Λάμψακο (FGrHist 72), που ακολούθησε και αυτός τον Μεγάλο Αλέξανδρο στην εκστρατεία του, σώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα.

Ο Χάρης ο Μυτιληναίος (FGrHist 125), ο εἰσαγγελεὺς (τελετάρχης της αυλής) του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έγραψε Περὶ Ἀλέξανδρον ἱστορίας σε τουλάχιστον 10 βιβλία, που δημοσιεύθηκαν αρκετό χρονικό διάστημα μετά τον θάνατο του βασιλιά και ασχολούνταν κυρίως με την καθημερινή ζωή και τα πρόσωπα της αυλής. Ο Ονησίκριτος από την Αστυπάλαια (FGrHist 134), μαθητής του κυνικού φιλόσοφου Διογένη, δημοσίευσε αμέσως μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου το έργο Πῶς Ἀλέξανδρος ἤχθη, που είχε ως πρότυπο την Κύρου παιδεία του Ξενοφώντα (ἤχθη = ανατράφηκε)· το περιεχόμενο του έργου αποτελούνταν από ένα ιδιότυπο μείγμα ιστορίας και φιλοσοφικών στοχασμών. Η αφήγηση εκτεινόταν από τη γέννηση έως τον θάνατο του βασιλιά, αλλά η αξιοπιστία της αμφισβητήθηκε έντονα ήδη στην αρχαιότητα (ο Στράβων τον ονομάζει παραδόξων ἀρχικυβερνήτην και τερατολόγον).

Ο Νέαρχος από την Κρήτη (FGrHist 133· γενν. περ. 360 π.Χ.), ναύαρχος του Αλεξάνδρου, έγραψε το έργο Παράπλους τῆς Ἰνδικῆς, που αποτελεί τη λεπτομερή περιγραφή του ταξιδιού του στόλου του από τον Ινδό ποταμό έως τον Περσικό κόλπο (325 π.Χ.)· από τον Παράπλου αντλεί σχεδόν κατά λέξη το δεύτερο τμήμα της Ινδικής του Αρριανού και για τον λόγο αυτόν έχουμε καλή γνώση του έργου. Ο Νέαρχος ακολουθεί την παράδοση των ιωνικών περίπλων και στρέφει την προσοχή του στις χώρες που παραπλέει, τους λαούς, την πανίδα και τη χλωρίδα τους· η αξιπιστία του είναι υψηλή και η επίδραση του έργου μεγάλη (το χρησιμοποίησαν μεταξύ άλλων ο Θεόφραστος, ο Κλείταρχος, ο Αριστόβουλος, ο Ερατοσθένης, ο Στράβωνας και, όπως είπαμε, ο Αρριανός).

Το έργο του Κλειτάρχου από την Αλεξάνδρεια (FGrHist 137), ο οποίος δεν συμμετείχε, όπως άλλοι ιστορικοί του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στις εκστρατείες του βασιλιά, Περὶ Ἀλέξανδρον ἱστορίαι σε 12 βιβλία, άσκησε πολύ μεγάλη επίδραση στους μεταγενέστερους ιστορικούς, δυστυχώς όμως σώζονται μόνο 36 αποσπάσματα από αυτό. Ο Κλείταρχος αφηγούνταν το χρονικό διάστημα από την ανάρρηση στον θρόνο έως τον θάνατο του Αλεξάνδρου, η αξιοπιστία όμως του έργου, το οποίο πρέπει να δημοσιεύθηκε γύρω στο 315 π.Χ., ήταν μικρή ήδη στην αρχαιότητα, γιατί ο Κλείταρχος έκανε άφθονη χρήση ρητορικών σχημάτων και υπερβολών ή και ακόμη εσκεμμένων ψευδών· αποτελεί την κύρια πηγή της αφήγησης της ιστορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο 17ο βιβλίο της Ιστορικής Βιβλιοθήκης του Διοδώρου.

Κύρια πηγή της Αλεξάνδρου Αναβάσεως του Αρριανού είναι το έργο του Πτολεμαίου του Λάγου (FGrHist 138· γράφτηκε μετά το 286 π.Χ.), που το 305/04 αναγορεύθηκε βασιλιάς της Αιγύπτου. Πρόκειται για μια ιδιαιτέρως αξιόπιστη αφήγηση της ιστορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, γραμμένη από έναν αυτόπτη μάρτυρα και βασισμένη στις επίσημες Εφημερίδες (FGrHist 117), το «ημερολόγιο» του βασιλιά. Ο Πτολεμαίος έδινε έμφαση στις στρατιωτικές επιχειρήσεις και έδειχνε ελάχιστο ενδιαφέρον για βιογραφικές λεπτομέρειες.

Ο Αριστόβουλος από την Κασσάνδρεια (FGrHist 139) συμμετείχε στις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως αρχιτέκτονας και μηχανικός· η αφήγησή του ήταν υψηλής αξιοπιστίας και για τον λόγο αυτόν αποτελεί (μαζί με τον Πτολεμαίο τον Λάγου) μία από τις δύο βασικές πηγές του Αρριανού.

Αρνητική εικόνα για τον Μεγάλο Αλέξανδρο προσέφερε το έργο του Έφιππου από την Όλυνθο (FGrHist 126) Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου καὶ Ἠφαιστίωνος τελευτῆς, από το οποίο παραδίδονται ελάχιστα μόνο αποσπάσματα που αφορούν την πολυτελή διαβίωση και την άκρατη οινοποσία του βασιλιά.

Βιβλιογραφία

Lendle, O. 1992. Einführung in die griechische Geschichtsschreibung, Darmstadt.

Meister, K. 1990. Die griechische Geschichtsschreibung. Von den Anfängen bis zum Ende des Hellenismus, Στουτγάρδη.

Pearson, L. 1960. The Lost Histories of Alexander the Great, Νέα Υόρκη.

Pedech, P. 1984. Historiens compagnons d'Alexandre, Παρίσι.

Zambrini, A. 2007. The Historians of Alexander the Great, στο Marincola, J. (έκδ.) 2007. A Companion to Greek and Roman Historiography, τόμ. 1, Οξφόρδη, 210-220.