Α. Γέννηση της αρχαιοελληνικής Ιστοριογραφίας

Α1. Απαρχές και προϋποθέσεις της ΑΕ ιστοριογραφίας

Το ερώτημα των απαρχών της αρχαίας ιστοριογραφίας^[1] προϋποθέτει αναγκαστικά τον ορισμό του τι είναι ιστοριογραφία. Προκειμένου να απαντήσουν στο ερώτημα αυτό οι μελετητές συχνά καταφεύγουν στη μελέτη εξωελληνικών, περισσότερο ή λιγότερο διακριτών, πρόδρομων μορφών του είδους -από την Ανατολή, την Αίγυπτο ή το Ισραήλ. Για να αποφύγουμε αυτή την εν τέλει αδιέξοδη μέθοδο, ας θεωρήσουμε ότι η ιστοριογραφία, όπως νοείται και έχει αναπτυχθεί στη δυτική παράδοση, αποτελεί μια «εφεύρεση» του ελληνικού πνεύματος κατά τη μετάβαση από τον 6ο στον 5ο αι. π.Χ. Η αρχαιοελληνική ιστορική πεζογραφία, όπως διαμορφώθηκε την περίοδο αυτή, εμφανίζει ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά που εξακολουθούν να αποτελούν συστατικά στοιχεία του ιστοριογραφικού είδους έως σήμερα: την κριτική της παράδοσης, την αναζήτηση ορθολογικών, μη μεταφυσικών αιτιών και έναν υψηλό βαθμό αφηγηματικότητας, που συνίσταται στην «ανασύνθεση χρονικά εκτεταμένων γεγονότων στα οποία συμμετέχει ένας μεγάλος αριθμός προσώπων και τα οποία συγκροτούνται από ποικίλες ενέργειες, εξελίξεις και συμβάντα με όλες τις μεταξύ τους σχέσεις» (Chr. Meier).

Η επική ποίηση συγκαταλέγεται στους προδρόμους της ιστοριογραφίας. Στην αρχαιότητα η άποψη ότι οι επικοί ποιητές είναι οι πρώτοι ιστορικοί υπήρξε αδιαμφισβήτητη· τη συμμεριζόταν μάλιστα ένας κατεξοχήν ορθολογιστής ιστορικός όπως ο Θουκυδίδης, ο οποίος χρησιμοποιεί επανειλημμένα τον Όμηρο ως πηγή για τον Τρωικό Πόλεμο. Εξάλλου, στην αρχαϊκή επική ποίηση απαντούν σε πρώιμο στάδιο συστατικά στοιχεία της μεταγενέστερης ιστοριογραφίας, όπως για παράδειγμα η συνείδηση της διαφοράς μεταξύ (ταπεινού) παρόντος και (ένδοξου) παρελθόντος αλλά και η συνείδηση της ιστορικής συνέχειας, η διάρθρωση των γεγονότων στο επίπεδο του χωροχρόνου με βάση γενεαλογικά, γεωγραφικά και εθνογραφικά κριτήρια. Η έμφαση στην αιτιότητα, το πρόβλημα της μεθόδου (λόγου χάρη η υπεροχή της αυτοψίας και το ζήτημα της αξιοπιστίας των πληροφοριοδοτών) και η έννοια της αλήθειας απαντούν εν σπέρματι στην επική ποίηση. Ακόμη και η θεματική υπεροχή της πολεμικής ιστορίας, η οποία από τον Θουκυδίδη και μετά καθίσταται ο κανόνας στην ιστοριογραφία, έχει τις ρίζες της στα κλέα ἀνδρῶν, το κατεξοχήν θέμα του ηρωικού έπους. Λογοτεχνικοί-εκφραστικοί τρόποι της αρχαίας ιστοριογραφίας κατάγονται από το έπος· τούτο ισχύει για τις πολυάριθμες δημηγορίες που οι ιστορικοί ενοφθαλμίζουν στα έργα τους, τους πάσης φύσεως καταλόγους ή τις λεγόμενες ἐκφράσεις, τις λεπτομερείς δηλαδή περιγραφές συγκεκριμένων αντικειμένων ή τόπων. Ακόμη ισχυρότερη επιρροή άσκησε η αφηγηματική τεχνική του έπους γενικότερα, γιατί είναι εκείνη που προσέφερε στον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη τα μέσα για να διαρθρώσουν τις εκτενείς και πολύπλοκες αφηγήσεις τους.

Η λυρική ποίηση -ελεγεία, ίαμβος ή χορικός λυρισμός- που συνεχίζει να ακμάζει περίπου ως την εποχή του Ηροδότου, μπορεί να θεωρηθεί, δευτερευόντως τουλάχιστον, πρόδρομη μορφή της ιστοριογραφίας. Ο Μίμνερμος με τη Σμυρνηΐδα και ο Σημωνίδης από την Αμοργό με την ἀρχαιολογία της Σάμου στον 7ο αι., ο Ξενοφάνης με την κτίσιν της Κολοφώνας και τον ἀποικισμὸν της Ελέας στον 6ο αι., ο Πανύασσης με τα Ἰωνικὰ στον 5ο αι., αλλά και ο Πίνδαρος με τους ἐπινίκους του αφηγούνται τις μυθικές ή ιστορικές απαρχές των πόλεών τους ή συνδέουν παρόν και παρελθόν ως εποχές εξίσου άξιες να αποτελέσουν αντικείμενο αφήγησης. Μετά το τέλος των Περσικών Πολέμων ο Σιμωνίδης συνθέτει ελεγείες για τα σημαντικότερα γεγονότα της εποχής του, τις τρεις νίκες των Ελλήνων στο Αρτεμίσιο, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές. Τα σχόλια του ποιητή, η ηθική αξιολόγηση των γεγονότων, η παρουσία των θεών και η χρήση ευθέος λόγου είναι ορισμένα στοιχεία της λυρικής ποίησης που πιθανότατα επηρέασαν την ιστοριογραφία.

Μια άλλη πρόδρομη μορφή της ιστοριογραφίας, η οποία συναρτάται με την εντυπωσιακή επέκταση του γεωγραφικού ορίζοντα των αρχαίων Ελλήνων την εποχή του αποικισμού και των μεγάλων εξερευνήσεων (μέσα του 8ου έως μέσα του 5ου αιώνα π.Χ.), είναι το λογοτεχνικό είδος του περίπλου, δηλαδή η καταγραφή πληροφοριών που συλλέγονται κατά την παράκτια πλεύση σχετικά με τοποθεσίες ή λαούς που επισκέπτονται ή απλώς βλέπουν από το πλοίο οι επιβάτες του. Ο Σκύλαξ ο Καρυανδεύς αφηγείται στον Περίπλου του το ταξίδι που πραγματοποίησε από τον Ινδό ποταμό μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα κατ' εντολήν του βασιλιά Δαρείου Α'· ο ανώνυμος Περίπλους, το περιεχόμενο του οποίου ανασυνθέτουμε από το έργο Ora maritima του Λατίνου ποιητή της ύστερης αρχαιότητας Αβιηνού, καλύπτει τη διαδρομή από την Ταρτησσό μέχρι τη Μασσαλία, ενώ ο Μασσαλιώτης Ευθυμένης (2ο μισό του 6ου αιώνα π.Χ.) περιέγραφε σε έναν, χαμένο σήμερα, Περίπλου το ταξίδι που είχε κάνει κατά μήκος των δυτικών ακτών της Αφρικής. Ο Περίπλους του Καρχηδόνιου Άννωνα, ο οποίος γράφτηκε στα καρχηδονιακά και σώζεται σε ελληνική μετάφραση της ελληνιστικής εποχής, πραγματευόταν επίσης τον πλου κατά μήκος των δυτικών ακτών της Αφρικής μέχρι τη σημερινή Σιέρα Λεόνε. Συνεπώς, γεωγραφία και ιστορία στην αρχαία Ελλάδα είναι άρρηκτα συνδεδεμένες από την πρώτη στιγμή, κάτι που αποδεικνύει άλλωστε και το ηροδότειο έργο.

Μεγάλη σημασία για τη γένεση της ιστοριογραφίας είχε και το κριτικό πνεύμα που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της ιωνικής φυσικής φιλοσοφίας τον 6ο αιώνα π.Χ. Επιδίωξή του η συγκρότηση μιας ορθολογικής εικόνας του κόσμου, ελεύθερης από θρησκευτικούς ή άλλους μεταφυσικούς περιορισμούς. Στη συνάρτηση αυτή πρωτεύουσα θέση έχει το έργο του Αναξιμάνδρου από τη Μίλητο (περ. 610-546), του δασκάλου του λογογράφου Εκαταίου του Μιλήσιου: με πρωτότυπο τρόπο ο Αναξίμανδρος απαλείφει κάθε μυθικό στοιχείο από την ερμηνεία της γένεσης και ανάπτυξης του φυσικού κόσμου και υποβάλλει ολόκληρη την παράδοση σε αυστηρή κριτική. Ο φιλόσοφος δεν πραγματεύεται μόνο την ιστορία της γένεσης και της εξέλιξης του σύμπαντος γενικά αλλά και της ζωής πάνω στη γη ειδικότερα. Και τα δύο αυτά θέματα προκαλούσαν κατά κάποιον τρόπο τη συστηματικότερη πραγμάτευση του κόσμου των ανθρώπων, και αυτό, μεταφερμένο στη διάσταση του χρόνου, ισοδυναμούσε με την αφήγηση της ιστορίας του ανθρώπινου γένους. Ο Αναξίμανδρος υπήρξε επίσης ο πρώτος που σχεδίασε γεωγραφικό χάρτη, μια καινοτομία που άσκησε μεγάλη επιρροή στους επιγόνους του, τον Εκαταίο και τον Ηρόδοτο κυρίως.

Τέλος, η τεχνολογική επανάσταση που επέφερε η εισαγωγή της γραφής τον 8ο αιώνα π.Χ. και κυρίως η ανάπτυξη του πεζού λόγου κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. αποτελούν αναμφίβολα πρόσθετες προϋποθέσεις για τη γένεση της ιστοριογραφίας. Γιατί μόνο με τη βοήθεια της γραφής κατέστη δυνατή η κριτική της προφορικής παράδοσης αλλά και η οργάνωση ενός πλούσιου υλικού σε μια εκτενή αφήγηση.

Βιβλιογραφία

von Fritz, K. 1967. Die griechische Geschichtsschreibung, Βερολίνο.

Grethlein, J. 2010. Klio Polytropos. The Many Faces of the Past in 5th century Greek Literature. Κέιμπριτζ.

Meier, C. 31995. Die Entstehung des Politischen bei den Griechen, Φραγκφούρτη.

Schadewaldt, W. 1982. Die Anfänge der Geschichtsschreibung bei den Griechen, Φραγκφούρτη.

Strasburger, H. 1972. Homer und die Geschichtsschreibung, Χαϊδελβέργη (= H. S., Studien zur Alten Geschichte, τόμ. II, Hildesheim 1982, 1057-1097).