Ε14. Θεοί

1. Η Κωμωδία σχετίζεται πολλαπλά με τους θεούς και τη λατρεία τους. Είναι πρώτα το γεγονός ότι όχι μόνο οι κωμωδίες, αλλά όλα τα δράματα παρουσιάζονταν σε διονυσιακές γιορτές, με το λατρευτικό άγαλμα του Διονύσου να τις παρακολουθεί από την πρώτη σειρά· είναι ύστερα μερικές κωμωδίες σαν τις Εκκλησιάζουσες, όπου κιόλας ο τίτλος τους τις εντάσσει στο θρησκευτικό εορτολόγιο· είναι ακόμα το φαινόμενο οι κωμωδίες, σχεδόν όλες, να περιλαμβάνουν μία ή περισσότερες ιεροπραξίες: ύμνους και προσευχές, όρκους, θυσίες, ακόμα και λιτανείες, όπως η πομπή του διονυσιακού φαλλού στους Αχαρνείς· είναι τέλος η τάχα αυτοπρόσωπη παρουσία των θεών σε πλήθος κωμωδίες, όπου εμφανίζονταν σε ποικίλους πρωταγωνιστικούς, ή και δευτερεύοντες επεισοδιακούς, ρόλους.

2. Ως δραματικά πρόσωπα οι θεοί, μικροί και μεγάλοι, παρουσιάζονται απίστευτα αδύναμοι και υποτιμημένοι, σε έντονα γελοιογραφική μορφή. Είναι βέβαια γνωστό πως στην αρχαία θρησκεία οι θεοί διαμορφώθηκαν κατ᾽ εἰκόνα καὶ καθ᾽ ὁμοίωσιν των ανθρώπων, και θυμόμαστε πως κιόλας τον Όμηρο και τον Ησίοδο ο Ξενοφάνης τούς κατηγόρησε ότι παρουσίασαν τους θεούς να κάνουν όλα όσα είναι ντροπή και κατηγόρια στους ανθρώπους: κλέπτειν, μοιχεύειν τε καὶ ἀλλήλους ἀπατεύειν! (απόσπ. 11)· πάλι όμως μας κάνουν ν᾽ απορούμε σκηνές όπου, παράδειγμα, η Ίριδα δέχεται σεξουαλικές απειλές από τον Πεισθέταιρο (Όρνιθ. 1253κκ.), όπου τρομοκρατημένος ο Διόνυσος τα κάνει επάνω του (Βάτρ. 679κκ), ή όπου πεινασμένος ο Ερμής δέχεται από ένα δούλο την εντολή να πλύνει πατσές στο πηγάδι! (Πλούτ. 1168κκ.).

3. Είναι βέβαια γνωστό πως όσο πιο βαθειά βρίσκεται ριζωμένη η θρησκευτική πίστη στα λαϊκά στρώματα, τόσο πιο εύκολα δημιουργούνται και κυκλοφορούν ασεβή ανέκδοτα, βλάστημοι χαρακτηρισμοί και ευτράπελες διηγήσεις που γελοιοποιούν τα θεϊκά πρόσωπα. Τέτοια στοιχεία φυσικό είναι να ενισχύονται και να πολλαπλασιάζονται στα έργα των κωμωδιογράφων, που η παρρησία τους στο συγκεκριμένο θέμα φαίνεται να ήταν απεριόριστη. Αν ίσως κάποια στιγμή υπήρξε αντίδραση από το ιερατείο και την επίσημη πολιτεία, γρήγορα θ᾽ αποδυναμώθηκε από τον καλπάζοντα διαφωτισμό της αθηναϊκής κοινωνίας. Παρόμοια, γρήγορα αποδυναμώθηκε και το 1959 η αντίδραση του τότε Υπουργού Προεδρίας Κ. Τσάτσου, που είχε διακόψει την παράσταση των Ορνίθων του Θεάτρου τέχνης στην Επίδαυρο, γιατί η σκηνή με τον Ιερέα παρωδούσε τη χριστιανική λειτουργία.

4. Τον τέταρτο αιώνα, όσο περνούσαν τα χρόνια, τόσο υποχωρούσε η πίστη στους ολύμπιους θεούς. Ως κυρίαρχη θεότητα στο γύρισμα από τον 4ο στον 3ο π.Χ. αιώνα παρουσιάζεται μια προσωποποίηση: η Τύχη, που πραγματικά την τρικυμισμένη εκείνη εποχή έπαιζε μεγάλο ρόλο στη ζωή των ανθρώπων, αντίστοιχα και στις υποθέσεις των έργων της Νέας Κωμωδίας, όπου σε μια τουλάχιστον περίπτωση, στην Ασπίδα του Μενάνδρου, τη βλέπουμε να έχει δικό της τον Πρόλογο.

5. Βλ. K. Dover, Η Κωμωδία του Αριστοφάνη, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. 1981, σ. 54-58. Ο Dover ερμηνεύει το διασυρμό των θεών στην Κωμωδία ψυχολογικά, ως μέσο για να παίρνει ο άνθρωπος εκδίκηση από τις υπεράνθρωπες δυνάμεις που κυριαρχούν στον κόσμο.