Δ2. Σκηνογραφία και μηχανές

1. Ο αρχαιοελληνικός θεατρικός χώρος -κοίλο, σκηνή, προσκήνιο και ορχήστρα- ήταν κοινός για όλα τα δραματικά είδη, που έτσι είχαν και τις ίδιες δυνατότητες να χρησιμοποιήσουν ως σκηνοθετικά βοηθήματα τη σκηνογραφία και τις μηχανές. Από το θεάομαι (βλέπω και θαυμάζω) παράγεται το θέατρον, θεωροί και θεαταί το παρακολουθούσαν, φυσικό ήταν στο αρχαίο δράμα η ὄψις να στέκει ισότιμη δίπλα στο λόγο και το μέλος.

2. Μεγάλη βοήθεια πρόσφερε το σκηνικό οικοδόμημα, ξύλινο στα χρόνια της Αρχαίας και της Μέσης Κωμωδίας, πέτρινο την εποχή της Νέας. Στην πρόσοψή του ένα μεγαλύτερο κεντρικό και δύο βοηθητικά ανοίγματα, δεξιά και αριστερά, μπορούσαν εύκολα να μετατραπούν σε εισόδους - σπιτιών, όπως στους Αχαρνείς, στη Λυσιστράτη κ.α., φωλιάς, όπως στους Όρνιθες, σπηλιάς, όπως στην Ειρήνη, όπου οι δύο πλαϊνές πόρτες θ᾽ αντιπροσώπευαν η μια το παλάτι του Δία, η άλλη το σπίτι του Τρυγαίου· και στην επίπεδη σκεπή υπήρχε αρκετός χώρος για να παρουσιαστεί, παράδειγμα, ο Βδελυκλέων ἄνω καθεύδων …ἐπὶ τοῦ τέγους (Σφήκ. 68).

3. Έτσι που οι Κωμωδίες παρουσιάζονταν την ίδια μέρα και η μια μετά την άλλη, η σκηνογραφία περιοριζόταν σε λίγα μόνο κινητά στοιχεία: στην πρόσοψη του σκηνικού οικοδομήματος και στις περιάκτους κάποια καταβλήματα -ὑφάσματα ἢ πίνακες … ἔχοντες γραφὰς τῇ χρείᾳ τῶν δραμάτων προσφόρους (Πολυδ. Ονομαστ. 4.131)-, ένα σωρό «βράχια» να φράζουν τη σπηλιά στην Ειρήνη, καλάμια, χόρτα και θάμνοι να κρύβουν την είσοδο της φωλιάς στους Όρνιθες - όλα για να σηματοδοτούν τη θεατρική σύμβαση, όχι για να υπηρετήσουν τη θεατρική ψευδαίσθηση.

4. Από τις μηχανές συνηθισμένο στην Τραγωδία ήταν το ἐκκύκλημα, επίπεδο βαγονέτο, συχνά με ανάκλιντρο, που το τραβούσαν σαν συρτάρι από το σκηνικό οικοδόμημα έξω στο προσκήνιο, τάχα για να φανερωθεί το εσωτερικό του παλατιού. Στις αριστοφανικές κωμωδίες που μας σώθηκαν το εκκύκλημα χρησιμοποιείται δύο τουλάχιστο φορές: μία στους Αχαρνείς, όταν παρουσιάζεται ο Ευριπίδης να συνομιλεί με τον Δικαιόπολη (395κκ.), και μία στις Θεσμοφοριάζουσες, όταν σε πολύ παρόμοιες συνθήκες παρουσιάζεται ἐκκυκλούμενος ο Αγάθων (96κκ.). Ακόμα, φαίνεται πιθανό το εκκύκλημα να χρησιμοποιήθηκε στην Ειρήνη, όταν ο Χορός τραβούσε το άγαλμα της φυλακισμένης θεάς έξω από τη σπηλιά, και στις (αναθεωρημένες) Νεφέλες, για ν᾽ αποκαλυφτεί το εσωτερικό του Φροντιστηρίου.

5. Συχνή ήταν και η χρήση της μηχανῆς, που σαν περιστρεφόμενος γερανός μπορούσε να μετεωρίσει και να παρουσιάσει θεούς και ανθρώπους στον αέρα! Στις γνωστές μας αριστοφανικές κωμωδίες χρησιμοποιήθηκε (α) στις Νεφέλες, όταν ο Σωκράτης παρουσιάζεται κρεμασμένος, ν᾽ αεροβατεί και να μελετά τον ήλιο! (225), (β) στην Ειρήνη, όταν καβάλα στο φτερωτό σκαθάρι ο Τρυγαίος οδεύει στον Ουρανό, ζαλίζεται, και παραβαίνοντας τη θεατρική σύμβαση ζητά από τον μηχανοποιό να τον προσέξει! (174), (γ) στους Όρνιθες, όταν σεινάμενη κουνάμενη η Ίριδα εισβάλλει στη Νεφελοκοκκυγία, και για να την ανακρίνει ο Πεισθέταιρος διατάζει κάποιον τρίορχο (γεράκι) να την σταθεροποιήσει! (1206), και (ε) στις Θεσμοφοριάζουσες, όταν ο Ευριπίδης παρουσιάζεται τάχα ως Περσέας, ιπτάμενος, να λευτερώσει τον Μνησίλοχο ως Ανδρομέδα! (1008κκ.).

6. Έξω από τα παραπάνω, οι Κωμωδιογράφοι, όχι μόνο της Αρχαίας, αλλά και της Μέσης και της Νέας Κωμωδίας μπορούσαν να διαμορφώσουν ελεύθερα τη σκηνογραφία, να επινοήσουν και να χρησιμοποιήσουν κάθε άλλο τεχνικό μέσο ή τέχνασμα που υπηρετούσε τους ποιητικούς τους στόχους· και είναι φορές που αναρωτιόμαστε, πώς τα κατάφερε, παράδειγμα, ο Αριστοφάνης στους Βατράχους να παραστήσει, ας είναι και μόνο συμβατικά, τον Χάρο και τον Διόνυσο να διασχίζουν με βάρκα τα νερά της Αχερουσίας, κωπηλατώντας πάνω στη σκηνή!

7. Με πολλή γνώση και πρακτικό πνεύμα καταγράφει και σχολιάζει, σε κάθε μία αριστοφανική κωμωδία χωριστά, τη σκηνογραφία και τη χρήση των μηχανών ο K.J. Dover, Η κωμωδία του Αριστοφάνη, μτφ. Φ. Κακριδής (από το αγγλικό πρωτότυπο του 1972), Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. 21981, · βλ. ακόμα A.W. Pickard-Cambridge, The Theatre of Dionysus in Athens, Oxford: Clarendon 1946, και C.W. Dearden, The Stage of Aristophanes, London: Athlone 1976.