Γ1. Χορός: Γενικά

1. H λέξη χορός -απ᾽ όπου τα παράγωγα χορεύω, χορευτής, χορηγός, χοροδιδάσκαλος κλπ.- φαίνεται πιθανό να συγγενεύει ετυμολογικά με το χῶρος, και να σημαίνει τόπο ανοιχτό, πλατεία, χοροστάσι! - και είναι δύσκολο ν᾽ αποφασίσουμε αν η αρχική έννοια ήταν «ομάδα χορευτών» ή «τόπος για χορό» ( P. Chantraine). Σίγουρο είναι μόνο ότι ετυμολογικά, στο ξεκίνημά του, ο θεατρικός Χορός συνδεόταν περισσότερο με την όρχηση, λιγότερο με το τραγούδι.

2. Τον Χορό της Κωμωδίας τον αποτελούσαν είκοσι τέσσερις χορευτές, που φορούσαν προσωπείο και παρίσταναν μια κατηγορία θεϊκών όντων, όπως οι Νεφέλες του Αριστοφάνη, οι Γοργόνες του Ηνίοχου, οι Κύκλωπες του Καλλία κ.ά., αντρών, όπως οι Αχαρνείς και οι Ιππείς του Αριστοφάνη, οι Αιπόλοι του Άλεξη κ.ά., γυναικών, όπως οι Θεσμοφοριάζουσες και οι Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη, οι Αρτοπώλιδες του Έρμιππου κ.ά., ή και ζώων, όπως οι Όρνιθες του Αριστοφάνη και οι Αίγες του Κρατίνου. Σε άλλες περιπτώσεις ο Χορός παρίστανε περισσότερο ή λιγότερο συγκεκριμένες έννοιες, προσωποποιημένες, όπως οι Πόλεις και οι Νόμοι του Κρατίνου, οι Νίκες του Πλάτωνα κ.ά.

3. Όποτε χρειαζόταν ο Χορός χωριζόταν σε δύο ἡμιχόρια, συνήθως ταυτόσημα, αλλά καμιά φορά διαφορετικά, όπως στη Λυσιστράτη, όπου ουσιαστικά συνυπάρχουν δύο Χοροί, ένας των ηλικιωμένων γυναικών κι ένας γερόντων. Ανάμεσα στους χορευτές διακρίνονταν ο κορυφαῖος του συνόλου ή/και οι κορυφαῖοι των δύο ημιχορίων· και πάλι τίποτα δεν εμπόδιζε, ανάλογα με τις ανάγκες του έργου, ο Χορός να χωριζόταν και σε μικρότερες ομάδες, όπως σίγουρα στην Ειρήνη (459κκ.), και από τους χορευτές να ξεχώριζαν πότε ο ένας πότε ο άλλος, ανάλογα με τις ικανότητές τους στο χορό, στο τραγούδι και στην απαγγελία.

4. Ντυμένος ήταν ο Χορός είτε ομοιόμορφα, όπως υποθέτουμε στους Αχαρνείς, είτε όχι, όπως σίγουρα στους Όρνιθες, όπου ο σκευοποιός είχε βάλει τα δυνατά του με τη μάσκα, με τα φτερά και τα χρώματα, να δώσει στον κάθε χορευτή την όψη ενός συγκεκριμένου πουλιού. Ανάλογα με το έργο, αλλά και με τις δυνατότητες και τη βούληση του χορηγού, ήταν και η πολυτέλεια της αμφίεσης. Από τη μια ο Αριστοφάνης μαρτυρεί ότι τον παλιό καιρό ὁ χορὸς …ὠρχεῖτ᾽ ἂν ἐναψάμενος δάπιδας καὶ στρωματόδεσμα, … φορώντας τσόλια και στρωματόπανα (απόσπ. 264 Κ.-Α.), από την άλλη ο Αριστοτέλης κατηγορεί όποιον στην εποχή του …κωμῳδοῖς χορηγῶν επιδείκνυε τον πλούτο του ἐν τῇ παρόδῳ πορφύραν εἰσφέρων … (Ηθικ. Νικ. 1123a)· πβ. τη μαρτυρία του Πλουτάρχου, ότι οἱ χορηγοὶ τοῖς χορευταῖς ἐγχέλεια καὶ θριδάκια (μαρουλάκια) καὶ σκελίδας (μπριζόλες)καὶ μυελὸν παρατιθέντες, εὐώχουν ἐπὶ πολὺν χρόνον φωνασκουμένους καὶ τρυφῶντας (Ηθικ. 349b). Σπάνιο δεν ήταν οι χορευτές να φορούν στην πρώτη τους εμφάνιση ένα μακρύ ιμάτιο, που κάποια στιγμή το έβγαζαν (ἀποδύεσθαι), για να αιφνιδιαστούν και να θαυμάσουν οι θεατές τη σκευή τους, όπως στους Σφήκες, όταν ξεσκεπάζονταν τα κεντριά (408κκ.), ή/και για να έχουν άνεση να χορέψουν, όπως στις Θεσμοφοριάζουσες (655κκ.) - γυμνὸν γὰρ ποιοῦσιν τὸν χορὸν οἱ κωμικοὶ ἀεί, ἵνα ὀρχεῖται (Σχόλ. Ειρ. 729, κ.ά.).

5. Χορὸν κωμῳδῶν ὀψέ ποτε ὁ ἄρχων ἔδωκεν, ἀλλ᾽ ἐθελονταὶ ἦσαν, έγραψε ο Αριστοτέλης (Ποιητ. 1449b), επιβεβαιώνοντας ότι πριν από το 486 π.Χ. οι κωμικές παραστάσεις ήταν ερασιτεχνικές και οι χορευτές τους εθελοντές χορευταράδες και τραγουδιστές. Αργότερα, στο πλαίσιο των δραματικών αγώνων, ήταν οι Δήμοι που έστελναν διαλεχτούς νέους να επανδρώσουν τους Χορούς, ήταν ο ἐπώνυμος ἄρχων που τους διάθετε στους ποιητές, ήταν τέλος και ο χορηγός που εκάλυπτε τα έξοδά τους και που μετά την παράσταση είχε την υποχρέωση να τους κάνει τραπέζι - ιδιαίτερα πλούσιο, αν το έργο, μαζί του και ο χορηγός, είχαν πάρει το πρώτο βραβείο. Αρχικά, την εξάσκηση του Χορού την αναλάβαινε, μαζί με όλες τις άλλες έγνοιες, ο ποιητής· αργότερα, όταν μία μετά την άλλη οι θεατρικές λειτουργίες εξειδικεύονταν, με την εξάσκηση του Χορού επιφορτιζόταν ξεχωριστός χοροδιδάσκαλος.

6. Όταν πάλι ο Αριστοτέλης έγραψε ότι καὶ τὸν χορὸν … ἕνα δεῖ ὑπολαμβάνειν τῶν ὑποκριτῶν, καὶ μόριον εἶναι τοῦ ὅλου, καὶ συναγωνίζεσθαι (Ποιητ. 1456a), ότι δηλαδή ο Χορός πρέπει ν᾽ αποτελεί οργανικό μέρος του δράματος και να συμμετέχει σαν να ήταν ένας από τους υποκριτές, είχε στο νου του τις τραγωδίες της εποχής του, όπου οι ποιητές, συνεχίζοντας στην κατεύθυνση που είχε χαράξει ο Ευριπίδης, συνήθιζαν να δίνουν στον Χορό ἐμβόλιμα τραγούδια, ουσιαστικά άσχετα με την υπόθεση του έργου. Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί για πολλές κωμωδίες της Μέσης και για όλες τις κωμωδίες της Νέας, όπου ο Χορός και τα τραγούδια του αποτελούσαν πάντα κάτι σαν διάλειμμα, εμβόλιμο (intermèzzo) ανάμεσα στις πέντε πράξεις του έργου. Αντίθετα, στην Αρχαία Κωμωδία, ο Χορός συμμετέχει ενεργά στην πλοκή, τα τραγούδια του είναι κατά κανόνα σχετικά με την υπόθεση, και μόνη του διαφορά από τα πρόσωπα που παριστάνουν οι υποκριτές είναι ότι δεν παριστάνει μόνο, αλλά και αντιπροσωπεύει και εκφράζει μιαν ομάδα.

7. Η Κωμωδία ξεκίνησε από τον κῶμο, θυμίζουμε μια παρέα λαϊκούς γλεντοκόπους, που μεταμφιεσμένοι, για να μη γνωρίζονται, και προστατευμένοι από την εθιμική ελευθεριότητα της διονυσιακής λατρείας, τριγύριζαν αναστατώνοντας και ξεσηκώνοντας τον κόσμο με την ξαδιαντροπιά και την ελευθεροστομία τους, κατηγορώντας τους κάθε λογής φαύλους και καυτηριάζοντας τα κακώς κείμενα. Την ίδια, καθαρτική στη βάση της, κοινωνική λειτουργία συνέχισε να εκτελεί ο Χορός στην Αρχαία Κωμωδία, όπου η παρουσία του ήταν κεντρική, η κρίση του αποφασιστική, και η θεατρική του ταυτότητα έδινε στα έργα το όνομά τους. Θα ήταν λάθος να το θεωρήσουμε τυχαίο, ότι ο κωμικός Χορός είχε διπλάσια μέλη από τον τραγικό.

8. Στην υποδειγματική μελέτη του Νίκου Χουρμουζιάδη, Περί Χορού: ο ρόλος του ομαδικού στοιχείου στο αρχαίο δράμα, ο υπότιτλος εξαίρει την ομαδική φύση του Χορού, όπως όχι μόνο στην Κωμωδία, αλλά και στην Τραγωδία και στο Σατυρικό συνυπάρχει και διαλέγεται με τα θεατρικά πρόσωπα. Στο αττικό δράμα των χρόνων της ακμαίας Δημοκρατίας, ο Χορός αντιπροσωπεύει τη φωνή του λαού, εκφράζει τη γνώμη των πολλών ανώνυμων, διαφωνεί ή συμφωνεί, επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει, οπωσδήποτε διαλέγεται και συχνά συγκρούεται με τους επώνυμους χαρακτήρες του έργου. Συνάμα, από μιαν άλλη άποψη, ο Χορός λειτουργεί όπως το ηχείο στα έγχορδα όργανα: υποδέχεται, ενισχύει και διαδίδει τα πάθη των χορδών - των ανεξάρτητων χαρακτήρων του δράματος.

9. Με τη βαθμιαία αποδυνάμωση της Δημοκρατίας, όσο λιγόστευε η συμμετοχή του λαού στα πολιτικά δρώμενα, φυσικό ήταν και στα θεατρικά δρώμενα ο ρόλος του Χορού να υποβαθμίζεται ολοένα, ώσπου μετά το θάνατο του Μεγαλέξανδρου και την επικράτηση των μοναρχικών πολιτευμάτων, στα χρόνια της Νέας Κωμωδίας, ο κάποτε κυρίαρχος Χορός περιορίστηκε σε μια ανούσια, καθαρά διακοσμητική παρουσία. Δεν είναι σύμπτωση ότι ο Δημήτριος ο Φαληρέας, διορισμένος από τον βασιλιά Κάσσανδρο της Μακεδονίας πρώτος ἐπιστάτης της Αθήνας (317-307 π.Χ.), ήταν αυτός που καταργησε οριστικά το θεσμό της Χορηγίας.

10. Για το Χορό γενικά, βλ. T.B.L. Webster, The Greek Chorus, London: Methuen 1970, M. Kaimio, The Chorus of Greek Drama within the Light of the Person and Number, Elsinki (δ.δ.) 1970, Ν.Χ. Χουρμουζιάδης, Περί Χορού: ο ρόλος του ομαδικού στοιχείου στο αρχαίο δράμα, Αθήνα: Καστανιώτης 1998· βλ. και Γ.Μ. Σηφάκης, «Αριστοτέλους Ηθ. Νικ. 4,2,1123a 19-24 , και ο Χορός της Κωμωδίας στον τέταρτο αιώνα», μτφ. Τ. Γιάννου (από αγγλικό άρθρο του 1971), στον τόμο Γ.Μ. Σηφάκης, Μελέτες για το αρχαίο θέατρο, Ηράκλειο: Π.Ε.Κ. 2007.