Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

7.2 Εξαφάνιση παλαιών λέξεων και εμφάνιση νέων

Στην ενότητα αυτή και στις δύο επόμενες […] θα περιγράψουμε πώς αλλάζει το λεξιλόγιο μιας γλώσσας, θα εξετάσουμε δηλαδή τις αλλαγές που λίγο πολύ βλέπουμε να συμβαίνουν. […]

Είναι γνωστό ότι συνεχώς εξαφανίζονται παλαιές λέξεις και εμφανίζονται νέες. Πρόκειται ίσως για την πιο εύκολη πλευρά του προβλήματος, και γι'αυτό θα ξεκινήσουμε από αυτήν.

Εξαφάνιση λέξεων.

Ορισμένες λέξεις εξαφανίζονται, όταν εμφανίζεται το πράγμα (ή η αφηρημένη έννοια) στο οποίο αναφέρονται (το αντικείμενο αναφοράς). Έτσι η λέξη μπροστέλα, που κάποτε δήλωνε ένα είδος ποδιάς, είναι εδώ και καιρό σε αχρηστία, προφανώς επειδή το αντικείμενο στο οποίο αναφερόταν δεν χρησιμοποιείται πλέον. Το αντικείμενο αναφοράς εξαφανίστηκε, παίρνοντας μαζί του και τη λέξη μπροστέλα.

Σε άλλες περιπτώσεις ο λόγος ή οι λόγοι εξαφάνισης είναι λιγότερο εμφανείς. Π.χ. στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες οι λέξεις για το 'κεφάλι' είναι πολύ διαφορετικές: σανσ. mūrdhán-, λιθ. galvà, π.σλαβ. glava, α.ελλ. κεφαλή, λατ. caput. Όλες τους πρέπει να αντικατέστησαν μια άλλη λέξη, ίσως αυτή που εμφανίζεται στη σανσκριτική ως śíras- και στην αρχαία ελληνική ως κάρη (ΠΙΕ *kr(e)h₂). Διαφορετικές είναι στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες και οι λέξεις για το 'χέρι', π.χ. π.αγγλ. folm, γοτθ. handus, σανσ. hásta-, α.ελλ. χείρ, λατ. manus, λιθ. rankà. Την παλαιά λέξη τη βρίσκουμε στο α.ελλ. χείρ (ΠΙΕ * g^hes-r), αλλά στις γλώσσες που αναφέρθηκαν πιο πάνω έχει εξαφανιστεί (το σανσ. hásta- προέρχεται από την ίδια ρίζα, *g^hes-to-). Ίσως σε αυτές τις περιπτώσεις να λειτούργησε ένα είδος ταμπού.

Εμφάνιση νέων λέξεων.

Οι νέες λέξεις δεν συνηθίζουν να εμφανίζονται από το πουθενά. Στο σημείο αυτό δεν αναφερόμαστε σε νέες λέξεις που παράγονται από παλαιές με την προσθήκη επιθημάτων (π.χ. κοριτσάκι, που ολοφάνερα προέρχεται από το κορίτσι· αγγλ. stewardess ' η αεροσυνοδός' < steward 'σερβιτόρος') ή σε σύνθετα όπως γραμματοκιβώτιο, αγγλ. mailbox, αλλά σε λέξεις που οι ρίζες τους δεν υπήρχαν προγουμένως σε κάποια γλώσσα. Μια "κατασκευασμένη" λέξη είναι το αγγλ. gas, που είναι όμως ένα είδος δανείου, καθώς προέρχεται από το α.ελλ. χάος, το οποίο χρησιμοποιούνταν με τη σημασία 'αέρας'. Σε εντελώς καινούρια πράγματα δίνεται συχνά το όνομα του εφευρέτη τους, όπως στην περίπτωση του αγλλ. volt (πρβ. ν.ελλ. βολτ < γαλλ. volt), που πήρε το όνομά του από τον Ιταλό επιστήμονα Volta. Το αγγλ. sandwich (> ν.ελλ. σάντουιτς) πήρε το όνομά του από τον λόρδο Sandwich που το παρήγγειλε, για να μη χάνει χρόνο, όταν έπαιζε χαρτιά. Μερικές φορές, για να ερμηνεύσουμε μια λέξη, χρειάζεται να γνωρίζουμε τα πιο περίεργα γεγονότα. Π.χ. το αγγλ. sabotage (πρβ. ν.ελλ. σαμποτάζ < γαλλ. sabotage) ανάγεται στο γαλλ. sabot 'τσόκαρο': δυσαρεστημένοι εργάτες πετούσαν τσόκαρα στις μηχανές των υφαντουργείων όπου δούλευαν, προκαλώντας διακοπή της όλης παραγωγής. Το αγγλ. jerrycan, ένα μεγάλο μεταλλικό δοχείο για αποθήκευση ή μεταφορά βενζίνης, ονομάστηκε με βάση τη λέξη της αγγλικής αργκό Jerries, που χρησιμοποιούνταν για τους Γερμανούς κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, επειδή τα γερμανικά δοχεία ήταν καλύτερα από τα αγγλικά. Μερικές φορές η προέλευση μιας λέξης δεν είναι φανερή ή αμφισβητείται: π.χ. η προέλευση του ολλ. fiets 'ποδήλατο' δεν έχει βρεθεί· ίσως προέρχεται από το όνομα του εφευρέτη. Πολλές νέες λέξεις είναι, βέβαια, δάνεια. Το λοστρόμος, π.χ., είναι δάνειο από την ιταλική, και το αγγλ. admiral 'ναύαρχος' είναι δάνειο από την αραβική. Καινούργια πράγματα συνοδεύονται από νέες λέξεις: αυτό φαίνεται καθαρά από την πρόσφατη εισαγωγή στο νεοελληνικό λεξιλόγιο της λέξης ίντερνετ, από τα αγγλικά· ή το αγγλικό λεξιλόγιο της λέξης kiwi 'ακτινίδιο', από τη γλώσσα μαορί.

Ένας άλλος τρόπος δημιουργίας νέων λέξεων είναι η παράλειψη ενός μέλους μιας φράσης, μια διαδικασία που ονομάζεται "έλλειψη". Η λέξη συκώτι προήλθε από την έκφραση συκωτὸν ἧπαρ 'συκώτι ζώου θρεμμένου με σύκα'· η λέξη οξεία προήλθε από την έκφραση ὀξεία προσῳδία· το αγγλ. private στη σημασία 'απλός στρατιώτης' ήταν (αρχικά private soldier. Το επίθετο ουσιαστικοποιήθηκε και ανέλαβε ολόκληρη τη σημασία της αρχικής λεξικής φράσης. Με τον ίδιο τρόπο το αγγλ. general 'στρατηγός' προήλθε με έλλειψη από γαλλ. capitaine général 'γενικός διοικητής'. Το funeral undertaker 'εργολάβος κηδειών' έγινε undertaker ίσως εξαιτίας του ταμπού που συνδέεται με τη λέξη funeral. Το γαλλ. rien 'τίποτα' προέρχεται από το λατ. rēs (αιτ. rem) 'πράγμα', ως συντομευμένη μορφή του ne … rien· δηλαδή ξεκίνησε σημαίνοντας 'κάτι' και κατέληξε να σημαίνει 'τίποτε'! Η σύντμηση λέξεων οδηγεί επίσης στην εμφάνιση νέων: το αγγλ. plane 'αεροπλάνο' προέρχεται από το airplane, το αγγλ. auto 'αυτοκίνητο' από το automobile, ενώ στη σουηδική το αποτέλεσμα της σύντμησης του automobile είναι bil. Παρόμοια είναι και η περίπτωση της λέξης bus 'λεωφορείο' < σύντμηση του omnibus (κυριολ. '(όχημα) για όλους'): στη λατινική το -bus ήταν η κατάληξη της δοτικής πληθυντικού!

Μερικές φορές νέες λέξεις αντικαθιστούν άλλες, που έχουν γίνει ταμπού. Π.χ. το ρωσ. medved' (κυριολ. 'που τρώει μέλι') αντικατέστησε τη λέξη για την 'αρκούδα'.

Όπως είπαμε πιο πάνω, οι περισσότερες λέξεις είναι σύνθετα που αποτελούνται από δύο ή περισσότερες λέξεις. Με τα σύνθετα δεν θα ασχοληθούμε περισσότερο, με εξαίρεση ορισμένες ειδικές περιπτώσεις που αξίζουν την προσοχή μας (και το medved' ήταν αρχικά σύνθετο).

Στις μέρες μας πολλές νέες λέξεις είναι λόγια σύνθετα που σχηματίστηκαν για να περιγράψουν αντικείμενα της σύγχρονης τεχνολογίας. Στις περισσότερες από αυτές χρησιμοποιούνται αρχαία ελληνικά ή λατινικά στοιχεία, π.χ. αγγλ. cardiogram, που αποτελείται απο τα α.ελλ. καρδία και γράμμα 'γραμμή, κάτι γραμμένο'.

Το γερμ. Fernsehen'τηλεόραση' είναι μεταφραστικό δάνειο (γερμ. Lehnübersetzung). Στη νέα ελληνική το automobile 'που κινείται μόνο του' μεταφράστηκε ως αυτοκίνητο < α.ελλ. αὐτοκίνητος.Το φλαμ. wentelwiek (κυριολ. 'με περιστρεφόμενα πτερύγια') είναι ένας καθαρευουσιάνικος σχηματισμός που αποδίδει το αγγλ. helicopter 'ελικόπτερο'.

Μερικές φορές ένα σύνθετο σχηματίζεται με την προσθήκη ενός στοιχείου που το κάνει σαφέστερο· π.χ. στην ολλανδική το wal 'φάλαινα' (πρβ. αγγλ. whale) αντικαταστάθηκε από το walvis (για το vis πρβ. αγγλ. fish 'ψάρι') -ας σημειωθεί ότι η φάλαινα δεν είναι ψάρι!

Αν ένα σύνθετο δεν μπορεί πλέον να αναλυθεί στα ουσιαστικά του, εμφανίζεται μια νέα λέξη χωρίς διαφανή προέλευση. Π.χ. το ατόφιος προέρχεται από το α.ελλ. αὐτοφυής 'που φυτρώνει μόνος του'· το γερμ. Elend 'δυστυχία' προέρχεται από το π.άν.γερμ. elilenti 'διαμονή σε ξένη χώρα, εξορία' (πρβ. γοτθ. alja- 'άλλος'· αγγλ. land 'χώρα').

Τα ουσιαστικά είναι δυνατόν, σε ορισμένες πτώσεις, να εξελιχθούν σε προτασσόμενα (prepositions) ή σε επιτασσόμενα (postpositions). Το λατ. causā 'χάρη σε' είναι η αφαιρετική του causā 'για κάποια αιτία'. Το α.ελλ. ἀντί 'απέναντι' είναι η τοπική του ουσιαστικού που στη χεττιτική εμφανίζεται ως hant- 'πρόσωπο'.