Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Το πιο συνηθισμένο αποτέλεσμα της γλωσσικής επαφής είναι η αλλαγή σε μερικές ή σε όλες τις γλώσσες: κανονικά, αν και όχι πάντοτε, τουλάχιστον μία από τις γλώσσες θα ασκήσει τουλάχιστον κάποια επίδραση σε τουλάχιστον μία από τις υπόλοιπες. Και το συνηθέστερο συγκεκριμένο είδος επίδρασης είναι ο λεξιλογικός δανεισμός. H αγγλική, για παράδειγμα, είναι περιβόητη για το ό,τι διαθέτει ένα τεράστιο αριθμό δανείων -από κάποιους υπολογίζεται ότι ανέρχεται στο 75% του συνολικού της λεξιλογίου-, τα οποία προέρχονται κατά κύριο λόγο από τη γαλλική και τη λατινική. Ένα μεγάλο ποσοστό αυτών των δανείων πλημμύρισε τη γλώσσα λίγο μετά την κατάκτηση της Αγγλίας από τους Νορμανδούς το 1066, οι οποίοι έφεραν μαζί τους τη γαλλική. Τα δάνεια δεν αποδεικνύουν ότι η επαφή μεταξύ αγγλικής και γαλλικής κατά τον 11ο αιώνα ήταν πιο έντονη απ' ό,τι είναι, ας πούμε, σήμερα η επαφή μεταξύ αγγλικής και της γλώσσας montana salish της Μοντάνα, επειδή οι ομιλητές μερικών γλωσσών δανείζονται περισσότερες λέξεις από τους ομιλητές κάποιων άλλων, ακόμη και στις περιπτώσεις όπου τα επίπεδα διγλωσσίας είναι λίγο-πολύ ισοδύναμα. Ασφαλώς δεν είναι δυνατό να εισχωρήσουν χιλιάδες λέξεις σε μια γλώσσα χωρίς να υπάρχει επαφή, και επομένως το λεξιλόγιο της αγγλικής παρέχει αδιαμφισβήτητη μαρτυρία για στενή επαφή με τη γαλλική κατά το παρελθόν. Ωστόσο, τα συμπεράσματα που μπορούμε να συναγάγουμε από τις μαρτυρίες των δανείων δεν είναι συμμετρικά: η παρουσία πολυάριθμων δάνειων λέξεων αποτελεί βέβαιο δείκτη επαφής με τη δότρια γλώσσα, αλλά η απουσία πολυάριθμων δανείων δεν σημαίνει αναγκαστικά και απουσία επαφής. Η montana salish, για παράδειγμα, έχει δανειστεί μερικές λέξεις από την αγγλική, αλλά όχι πολλές· αντίθετα, όταν οι ομιλητές της salish θέλουν να αναφερθούν σε αντικείμενα της αγγλοσαξονικής κουλτούρας χρησιμοποιώντας τη γλώσσα τους, κατασκευάζουν συνήθως νέες λέξεις με στοιχεία της salish. Έτσι, για να αναφέρουμε ένα από τα πολλά παραδείγματα, η λέξη p''ipúyšn 'αυτοκίνητο' σημαίνει κατά λέξη 'ρυτιδιασμένο πόδι' (ή ακριβέστερα 'αυτό έχει ρυτιδιασμένο πόδι'), όνομα που προέρχεται από την εμφάνιση που έχουν οι αυλακιές πάνω στις ρόδες του αυτοκινήτου. Στην πραγματικότητα, αυτή η όψη της γλωσσικής συμπεριφοράς των ομιλητών της montana salish είναι πιθανόν ένα τοπικό χαρακτηριστικό των βορειοδυτικών Η.Π.Α. και του Καναδά· η σαχαπτική (sahaptian) γλώσσα Nez Percé του Όρεγκον, του Αϊντάχο και της Ουάσινγκτον έχει επίσης ολιγάριθμα δάνεια, και πολλά χρόνια πριν ο μεγάλος γλωσσολόγος Edward Sapir σχολίασε ότι οι γλώσσες athabascan(ιθαγενείς γλώσσες της Αλάσκας) επιδεικνύουν την τάση να μη δανείζονται από ευρωπαϊκές γλώσσες.

Δεν είναι μόνο οι λέξεις αντικείμενο δανεισμού: όλες οι όψεις της γλωσσικής δομής υπόκεινται σε μεταφορά από μια γλώσσα σε άλλη, εφόσον συντρέχουν οι σωστές κοινωνικές και γλωσσικές προϋποθέσεις. Η ελληνική της Μικράς Ασίας, για παράδειγμα, έχει πάρα πολλά δάνεια από την τουρκική σε όλα τα επίπεδα της δομής της. Στις πιο θεαματικές περιπτώσεις, μικτές γλώσσες έχουν δημιουργηθεί από δίγλωσσους ομιλητές ως σύμβολο της αναδυόμενης εθνοτικής τους ταυτότητας. Δύο τέτοια παραδείγματα είναι η γλώσσα michif (που μιλιέται στη βόρεια Ντακότα και σε λίγες ακόμη περιοχές των δυτικών ΗΠΑ και του Καναδά), η οποία συνδυάζει τις ονοματικές φράσεις της γαλλικής με τις ρηματικές φράσεις της γλώσσας cree της (ινδιάνικης γλωσσικής οικογένειας) algonquian και η γλώσσα mednyi aleut (που παλιότερα μιλιόταν στα νησιά Commander της Ρωσίας, στην Αλάσκα), η οποία είναι κατά βάση γλώσσα aleut αλλά έχει πολυάριθμα ρωσικά δάνεια και εμφανίζει μαζική αντικατάσταση των ρηματικών καταλήξεων της aleut με καταλήξεις χαρακτηριστικές της ρωσικής ρηματικής μορφολογίας.

Βέβαια, οι περισσότερες περιπτώσεις μονόδρομης ή αμοιβαίας επίδρασης σε γλώσσες που βρίσκονται σε επαφή είναι πιο πεζές (και όχι τόσο θεαματικές)· ακόμη και σε αυτές, ωστόσο, είναι εύκολο να εντοπίσει κανείς μεταφορές σε όλες τις περιοχές της γλωσσικής δομής - φωνολογία (συστήματα φθόγγων), μορφολογία (δομή των λέξεων), σύνταξη (δομή των προτάσεων) και λεξική σημασιολογία. Η λιθουανική, για παράδειγμα, έχει δεχτεί την επίδραση της λιβονικής τόσο στη φωνολογία όσο και στη μορφολογία: το περίπλοκο τονικό της σύστημα αντικαταστάθηκε από σταθερό δυναμικό τόνο στην πρώτη συλλαβή της λέξης, ενώ μια διάλεκτός της έχει χάσει τη διάκριση των τριών γενών αρσενικό-θηλυκό-ουδέτερο, η οποία δεν εμφανίζεται στη λιβονική και σε άλλες ουραλικές γλώσσες. Μια άλλη ουραλική γλώσσα, η φινλανδική, άλλαξε την χαρακτηριστικά ουραλική σειρά των όρων Υποκείμενο-Αντικείμενο-Ρήμα (SOV) και υιοθέτησε το σχήμα Υποκείμενο-Ρήμα-Αντικείμενο (SVO), κάτω από την επίδραση γειτονικών ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Παραδείγματα σαν και αυτά είναι άπειρα· και όταν στο παιχνίδι μπαίνει η ανθρώπινη δημιουργικότητα, τότε δεν υπάρχουν ευδιάκριτα γλωσσικά όρια των δυνατοτήτων για μεταφορά οποιουδήποτε γλωσσικού χαρακτηριστικού από μια γλώσσα σε άλλη.

Σε ορισμένες καινούργιες περιπτώσεις (γλωσσικής) επαφής οι εν λόγω ομάδες δεν μαθαίνουν η μία τη γλώσσα της άλλης, είτε επειδή δεν θέλουν είτε επειδή δεν έχουν αρκετές σχετικές ευκαιρίες ή και για τους δύο λόγους. Σε μια τέτοια περίπτωση είναι πιθανό να προκύψει μια γλώσσα επαφής, μια πίτζιν (εφόσον αναδυθεί αυστηρά ως δευτερεύουσα γλώσσα με περιορισμένες χρήσεις) ή μια κρεολή (εφόσον αναδυθεί καταρχήν ως η κύρια γλώσσα της κοινότητας). Το λεξιλόγιο της νέας γλώσσας θα προέρχεται συνήθως, αν και όχι πάντοτε, από τη γλώσσα της κυρίαρχης ομάδας από αυτές που βρίσκονται σε επαφή - μια ευρωπαϊκή γλώσσα, στις κλασικές εμπορικές πίτζιν που ξεφύτρωσαν στις ακτές που επισκέφτηκαν οι ευρωπαίοι εξερευνητές πολλούς αιώνες πριν, καθώς και στις πίτζιν και κρεολές που αναδύθηκαν μέσω του διατλαντικού δουλεμπορίου. Αντίθετα, η γραμματική των πίτζιν και των κρεολών που εμφανίζονται σε πολυγλωσσικά περιβάλλοντα δεν προέρχεται από τη γραμματική καμιάς μεμονωμένης γλώσσας, αλλά αποτελεί συνδυασμό χαρακτηριστικών που είναι κοινά στις γλώσσες σε επαφή και χαρακτηριστικών που είναι καθολικά προτιμώμενα, ίσως επειδή είναι σχετικά εύκολο να τα μάθει κανείς.

Τί άλλο συμβαίνει στις γλώσσες που βρίσκονται σε επαφή; Όπως έχουμε ήδη δει, μια συνηθισμένη συνέπεια είναι η εξαφάνιση μίας από τις γλώσσες. Σε όλες σχεδόν τις τραγικές αυτές περιπτώσεις αυτό συμβαίνει όταν όλοι οι ομιλητές της μετακινούνται προς μια άλλη γλώσσα· η άλλη περίπτωση είναι να εξαφανιστεί μια γλώσσα επειδή πέθαναν όλοι οι ομιλητές της, είτε επειδή σφαγιάστηκαν από (ας πούμε) εχθρικούς εισβολείς είτε επειδή υπέκυψαν σε φυσικές καταστροφές ή σε ασθένειες που εισάχθηκαν από λιγότερο άμεσα φονικούς εισβολείς. Ανάλογα με το πόσο γρήγορα ολοκληρώνεται η διαδικασία μετακίνησης της ομάδας, αλλά και ανάλογα με λιγότερο χειροπιαστούς παράγοντες όπως οι στάσεις των ομιλητών, η γλώσσα από την οποία απομακρύνονται οι ομιλητές μπορεί ή όχι να υποστεί ένα είδος καθολικής αλλαγής που είναι πλέον γνωστό ως συρρίκνωση - απώλεια του λεξιλογίου και απλοποίηση της δομής χωρίς αντισταθμιστικές προσθήκες με τη μορφή δανείων ή νεωτεριστικών δομών. Πολλές γλώσσες μεταναστών στις ΗΠΑ, για παράδειγμα η αμερικάνικη ουγγρική, υφίστανται συρρίκνωση, καθώς οι ομάδες των ομιλητών τους συρρικνώνονται· αλλά στην περίπτωση της montana salish, όπως και σε άλλες ιθαγενείς γλώσσες της Αμερικής, η δραστική μείωση του αριθμού των ομιλητών δεν συνοδεύτηκε από γραμματική απλοποίηση (αν και υπάρχει απώλεια στο επίπεδο του λεξιλογίου, καθώς σήμερα οι περισσότεροι ηλικιωμένοι των φυλών αυτών δεν μπορούν να θυμηθούν πλέον τα ονόματα κάποιων σημαντικών κατά το παρελθόν φυτών και άλλες όψεις της παραδοσιακής κουλτούρας στη γλώσσα salish). Ο τρίτος γλωσσικός δρόμος προς τον γλωσσικό θάνατο, πολύ σπάνιος απ' όσο γνωρίζουμε, είναι όταν οι ομιλητές μιας απειλούμενης γλώσσας αντιστέκονται σθεναρά στην πλήρη πολιτισμική και γλωσσική αφομοίωση - αλλά, κάτω από την πολύ ισχυρή γλωσσική (και άλλου είδους πολιτισμική) πίεση που ασκεί μια κυρίαρχη ομάδα, αντικαθιστούν σταδιακά όλο και μεγαλύτερο μέρος της αρχικής δομής της γλώσσας τους μέχρι που τελικά η γλώσσα διατηρεί μόνο μερικά λεξιλογικά και δομικά κατάλοιπα της προγενέστερης (προ επαφής) μορφής της.

Μετάφραση Μαρία Αραποπούλου