Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

8.2 Μορφολογική αλλαγή

8.2.1 Εξαφάνιση μορφολογικών κατηγοριών

Η μορφολογική δομή της ΠΙΕ ήταν σχετικά περίπλοκη. Γι' αυτό η αλλαγή που απαντούμε πιο συχνά είναι η εξαφάνιση μορφολογικών κατηγοριών. Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας όμοιες κατηγορίες συχνά συγχωνεύονται η μία με την άλλη.

Η ΠΙΕ διέθετε οκτώ πτώσεις, οι οποίες διατηρούνται στη σανσκριτική. Εκτός από την ονομαστική, τη γενική, τη δοτική και την αιτιατική, υπήρχαν και η αφαιρετική (που δηλώνει προέλευση), η τοπική (που δηλώνει τόπο), η οργανική (που δηλώνει με ποιον τρόπο γίνεται κάτι) και η κλιτική (που δηλώνει σε ποιον απευθυνόμαστε). Η αρχαία ελληνική διατήρησε μόνο πέντε από αυτές τις πτώσεις, έχοντας χάσει, για παράδειγμα, την οργανική. Στη σανσκριτική η οργανική χρησιμοποιούνταν πχ. στο devό 'μακάρι ο θεός να έρθει μαζί με τους άλλους θεούς' (οργαν. devé-bhir) (Ριγκ Βέδα 1.1.5) και στο … 'ο Ίντρα σκότωσε τον Βρίτρα με το αστροπελέκι του' (οργαν. vájreṇa) (Ριγκ Βέδα 1.32.5). Η αρχαία ελληνική σε τέτοιες περιπτώσεις χρησιμοποιούσε τη δοτική, συνήθως εμπρόθετη: οἴκαδ' ἰὼν σὺν νηυσί τε σῇς καὶ σοῖς ἑτάροισι | Μυρμιδόνεσσιν ἄνασσε 'γύρισε στην πατρίδα σου μαζί με (σύν) τα πλοία σου και τους συντρόφους σου και βασίλευε στους Μυρμιδόνες' (Ἰλιάς Α 179-180). Βλέπουμε λοιπόν ότι σε αυτή την περίπτωση η δοτική έχει αναλάβει τη λειτουργία της οργανικής, και επιπλέον ότι χρησιμοποιείται πρόθεση. Όταν η χρήση της πρόθεσης παγιώνεται, ένας μονολεκτικός τύπος (σε οργανική πτώση) αντικαθίσταται από μια συντακτική δομή. Στην ίδια πρόταση απαντά μια δοτική (Μυρμιδόνεσσιν) με τη σημασία 'σε, ανάμεσα σε', εκεί που η ΠΙΕ και η σανσκριτική θα χρησιμοποιούσαν τοπική. Συνεπώς, στην αρχαία ελληνική η οργανική και η τοπική συγχωνεύθηκαν με τη δοτική. Αυτή την εξέλιξη τη συναντούμε πολύ συχνά.

Εκτός από τον παρατατικό (για κάτι μη ολοκληρωμένο στο παρελθόν) και τον παρακείμενο (για κάτι ολοκληρωμένο στο παρόν), η ΠΙΕ είχε και έναν αόριστο. Στην αρχαία ελληνική και οι τρεις χρόνοι διατηρήθηκαν, στη λατινική όμως ο αόριστος εξαφανίστηκε, επειδή συγχωνεύθηκε με τον παρακείμενο. Το ότι ο αόριστος και ο παρακείμενος συγχωνεύθηκαν μπορούμε να το διαπιστώσουμε από τύπους όπως λατ. vīdī 'έχω δει' < *uoid-h₂e-i, που είναι παλαιός παρακείμενος, πρβ. α.ελλ. οἶδ-α, και dixī 'έχω πει', που είναι παλαιός αόριστος, πρβ. α.ελλ. ἔδειξα (ἔ-δεικ-σ-α) (εδώ το -s- είναι χαρακτηριστικό του αορίστου).

[…]

8.2.2 Εμφάνιση νέων κατηγοριών

Υπάρχει βέβαια και το φαινόμενο της εμφάνισης νέων κατηγοριών -σε διαφορετική περίπτωση θα είχαν μείνει ελάχιστες.

Στη λιθουανική εμφανίστηκαν τέσσερις νέες πτώσεις, επειδή ένα μόριο προσκολλήθηκε σε έναν τύπο που ήδη υπήρχε. Αυτές είναι: η εισαγωγική ('μέχρι, σε') = αιτιατική + n(α)· η κατευθυντική ('προς') = γενική + p(i)· η γειτνιαστική ('σε') = τοπική + b(i)· και η ενυπαρκτική ('μέσα σε') = τοπική + en. Ότι πρόκειται για κανονικές πτώσεις φαίνεται από το γεγονός ότι οι ίδιες καταλήξεις εμφανίζονται και στα επίθετα· π.χ. π.λιθ. namuosnatavuosna '(μέχρι) μέσα στο σπίτι σου' (-uos: κατάληξη αιτ. πληθ.· tãvas 'δικός σου')· pagirtospmergosp Mariosp 'στη δοξασμένη παρθένο Μαρία' (-os: κατάληξη γεν.εν.· mergà 'παρθένος'). Η εμφάνιση αυτών των πτώσεων ίσως οφείλεται σε επίδραση της φινοουγγρικής. Σήμερα έχουν σε μεγάλο βαθμό εξαφανιστεί (με εξαίρεση την ενυπαρκτική που αντικατέστησε την παλαιά τοπική).

[…]

8.3 Συντακτική αλλαγή

Η ΠΙΕ δεν είχε άρθρα. Το ίδιο ίσχυε για τη σανσκριτική και τη λατινική και εξακολουθεί να ισχύει για τη ρωσική. Σε πολλές γλώσσες το άρθρο εμφανίστηκε αργότερα. Αυτό συνέβη και στην αρχαία ελληνική: στον Όμηρο δεν είναι πάντοτε εύκολο να διακρίνει κανείς πότε πρόκειται για άρθρο και πότε για αντωνυμία. Το αόριστο άρθρο εμφανίζεται σπανιότερα. Στην αρχαία ελληνική δεν υπήρχε, όμως στη νέα ελληνική υπάρχει το ένας (< α.ελλ. ἕν- '(αριθμητικό) ένας'). Από τις κελτικές γλώσσες, η ιρλανδική και η ουαλική δεν έχουν αόριστο άρθρο, ενώ η κορνουαλική και η βρετονική έχουν το un (που και αυτό προέρχεται από το 'ένας', *oinos, πρβ. λατ. ūnus, αγγλ. one).

Στην ΠΙΕ οι δευτερεύουσες προτάσεις μάλλον είχαν περιορισμένο ρόλο, ίσως μάλιστα να μην χρησιμοποιούνταν καθόλου. Σχέσεις που στη νέα ελληνική και στην αγγλική δηλώνονται με δευτερεύουσες προτάσεις στην ΠΙΕ δηλώνονταν με μετοχές ή ρηματικά ουσιαστικά. Αυτό σημαίνει ότι η σύνταξη των δευτερευουσών προτάσεων αναπτύχθηκε ανεξάρτητα στις μεταγενέστερες γλώσσες, μετά τη διάσπαση της ΠΙΕ. Γι' αυτό τον λόγο ο αριθμός των (υποτακτικών) συνδέσμων που χρονολογούνται από την εποχή της ΠΙΕ είναι εξαιρετικά περιορισμένος.