Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

ΙΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΤΤΙΚΗ

1. H ιωνική-αττική διαλεκτική ομάδα

Η διάκριση και η κατάταξη διαλέκτων -της αρχαίας ελληνικής μεταξύ άλλων- με βάση ορισμένα χαρακτηριστικά είναι καταρχήν μια θεωρητική κατασκευή, η οποία εμπεριέχει αρκετά υποκειμενικά στοιχεία∙ τα διαλεκτικά χαρακτηριστικά που απομονώνονται και προβάλλονται διαφέρουν σημαντικά από ερευνητή σε ερευνητή. Η συνεξέταση δύο διαλέκτων, της ιωνικής (με τα ιδιώματά της) και της αττικής, προϋποθέτει την αναγνώριση ορισμένων χαρακτηριστικών, σημαντικών κατά την κρίση του εκάστοτε ερευνητή, τα οποία διακρίνουν ως ένα σημείο την ομάδα αυτή από άλλες. Είναι όμως αυτονόητο ότι στη γλώσσα δεν υπάρχουν στεγανά, ότι ορισμένα από τα γνωρίσματα μιας διαλέκτου δεν χαρακτηρίζουν την ομάδα στο σύνολό της, πολλά δε από αυτά απαντούν παράλληλα και σε άλλες ελληνικές διαλέκτους που δεν ανήκουν στην ίδια ομάδα. H διάκριση επομένως μέσα στην ιωνική-αττική διαλεκτική ομάδα δύο, τριών, τεσσάρων ή παραπάνω ιδιωμάτων ή διαλέκτων είναι κατά το μάλλον ή ήττον υποκειμενική και οπωσδήποτε τεχνητή, σήμερα δε δεν εξυπηρετεί καμία επιστημονική επιταγή∙ επιπλέον, δεν έχει μεγάλη σχέση με τη γλωσσική κατάσταση στην αρχαιότητα ή την άποψη που είχαν οι ίδιοι οι φυσικοί ομιλητές ή οι γραμματικοί γι' αυτή, καθώς οι εκτιμήσεις τους διαφέρουν, όπως είναι φυσικό, από εποχή σε εποχή. Για τον λόγο αυτό, θα αποφευχθούν εδώ τέτοιες διακρίσεις και η περιγραφή θα περιοριστεί στα χαρακτηριστικά της ομάδας κατά γεωγραφικές περιοχές, χωρίς αυτό να συνεπάγεται διαλεκτική κατάταξη.

1.1 O γεωγραφικός χώρος

O εξαιρετικά εκτεταμένος ιωνικός κόσμος παρουσίαζε, όπως είναι αναμενόμενο, σημαντική διαλεκτική ποικιλία. Ιωνικά ιδιώματα ομιλούνταν στα παράλια της Μικράς Ασίας, στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου (πλην Κυθήρων, Κρήτης, Mήλου, Θήρας και των νοτιοανατολικών Δωδεκανήσων) και στις αποικίες τους. Σε ό,τι αφορά τον μητροπολιτικό -υπό την ευρύτερη έννοια- χώρο, πρόκειται σχηματικά για μια ζώνη που εκτεινόταν κατά την προκλασική περίοδο βορείως της δωρικής (από την Πελοπόννησο, την Κρήτη, τη Ρόδο και την Kω ως την Καρία) και νοτίως της αιολικής (από τη Βοιωτία και τη Θεσσαλία ως τη Λέσβο και τη Σμύρνη). Ήδη την εποχή του Ηροδότου η ιωνική έχει εξαπλωθεί βορείως και νοτίως της προαναφερθείσας περιοχής, από τη Σμύρνη, αιολική παλαιότερα πόλη, ως την Αλικαρνασσό, αρχικά δωρική. Ιωνικές αποικίες υπήρχαν πολυάριθμες στη Χαλκιδική και στα βόρεια παράλια της αιγαιακής Θράκης, στην Προποντίδα, στον Εύξεινο Πόντο, στη Μεγάλη Ελλάδα και στη Σικελία, στη Γαλατία, στην Ιβηρική χερσόνησο.

Αντίθετα, η αττική ομιλήθηκε στον περιορισμένο συγκριτικά ομώνυμο γεωγραφικό χώρο και στις αποικίες της Αθήνας (π.χ. στη Λήμνο, στο Σίγειον, στην Αμφίπολη). Ο συνοικισμός των πολισμάτων που αποδίδεται κατά τον μύθο στον Θησέα και η ύπαρξη ενός μοναδικού πολιτικού κέντρου στην Αττική, της Αθήνας, είχε αναμφισβήτητα θετικές συνέπειες στην ομοιογένεια της διαλέκτου, τουλάχιστον στον γραπτό λόγο. Το πολιτικό σύστημα και η οικονομική ευμάρεια της πόλης, που παρείχε περισσότερες ευκαιρίες για εκπαίδευση (άρα και για καλύτερη παιδεία), έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στον περιορισμό του αναλφαβητισμού, αποτέλεσμα του οποίου ήταν η χρησιμοποίηση της γραφής από ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού. Από την άλλη, η μαζική εγκατάσταση ξένων στην Αττική κατά τον 6ο και κυρίως τον 5ο αιώνα π.Χ. είχε επίσης άμεσες και έμμεσες, και μακροπρόθεσμες μάλλον, επιπτώσεις στην εξέλιξη της αττικής: αφενός καλλιέργεια της διαλέκτου από τους μη αθηναίους διανοουμένους που δίδασκαν και έγραφαν σε αυτή∙ αφετέρου διάδοση μη αττικών στοιχείων, λεξιλογικών κυρίως, μέσω των ξένων, μετοίκων ή δούλων, που αφομοιώνονταν λιγότερο ή περισσότερο από τα λαϊκά στρώματα της Αττικής.

2. H γραφή

2.1 Tα αλφάβητα

Κατά τον Ηρόδοτο, στους Ίωνες οφείλεται η μεταρρύθμιση του φοινικικού «αλφαβήτου» (Ηeubeck 1979, 105-109). Tο κυριότερο χαρακτηριστικό των αλφαβήτων της ιωνικής Δωδεκαπόλεως (Jeffery 1990, 325-345) είναι η προσθήκη του H για την απόδοση του [ε:] (και κατ' αναλογία του Ω για την απόδοση του [ɔ:]), καθώς και των Ξ για την απόδοση του [ks], Ψ για την απόδοση του [ps] και Т (σαμπῖ) για την απόδοση του [ts] (Brixhe 1982, 216 κ.ε.).

Για τα αλφάβητα των νήσων του Αιγαίου (Jeffery1990, 289-308) σημειώνουμε ότι στο αλφάβητο της Πάρου και της αποικίας της, της Θάσου, το [o] αποδίδεται με Ω και το [ɔ:] με Ο: π.χ. Δήμητρως hώρως (= Δήμητρος hόρος), πώλεος (= πόλεως).

Στο αλφάβητο της Εύβοιας και των αποικιών της (Jeffery1990, 79-89) το [x] αποδίδεται με ↓ (και παραλλαγές του), το [ks] με τα γραφήματα +, X(και παραλλαγές).

Το παλαιό αλφάβητο της Αττικής φαίνεται πως αρχικά είχε επηρεαστεί από τα αλφάβητα της Αίγινας και της Εύβοιας (Jeffery 1990, 66-78). Χρησιμοποιήθηκε μέχρι τα τέλη του 5ου αιώνα π.X. Το 403/2, μετά τη συντριπτική ήττα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, η Αθήνα με ψήφισμα εγκαταλείπει το παλαιό αττικό αλφάβητο και εισάγει μια τυποποιημένη παραλλαγή του ανατολικού ιωνικού. Κατά τον Θεόπομπο, τοὺς δὲ Ἀθηναίους ἔπεισε χρῆσθαι τοῖς τῶν Ἰώνων γράμμασιν Ἀρχῖνος ὁ Ἀθηναῖος, ἐπὶ ἄρχοντος Εὐκλείδου/ O Αρχίνος ο Αθηναίος, επί άρχοντος Ευκλείδου, έπεισε τους Aθηναίους να χρησιμοποιήσουν τα ιωνικού τύπου γράμματα (Σούδα, λ. Σαμίων ὁδῆμος∙ βλ. Threatte 1980, 26-51). Τριάντα περίπου χρόνια αργότερα το ίδιο αλφάβητο εισάγεται στη Βοιωτία, ίσως λίγο νωρίτερα στη Μακεδονία, και κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα π.X. εκτοπίζει τα τοπικά αλφάβητα σε όλο τον ελληνόφωνο κόσμο. Έκτοτε το ιωνικό αλφάβητο, συνδυασμένο άρρηκτα με την κοινή, θα αποτελέσει το κατεξοχήν όργανο εξελληνισμού των αλλογλώσσων ή, τουλάχιστον, το μέσο για να γράψουν τη δική τους γλώσσα, για όσο διάστημα η γραφή -και μέσω αυτής τα ελληνικά πολιτιστικά πρότυπα- ήταν ένδειξη κοινωνικού κύρους.

2.2 H διάδοση της γραφής

Θα πρέπει να τονιστεί με ιδιαίτερη έμφαση ότι σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις -κυρίως τον αριθμό των επιγραφών που έχουν βρεθεί- ο πολιτισμός της Αθήνας είναι ο κατεξοχήν «πολιτισμός της γραφής», πριν το φαινόμενο αυτό αρχίσει να χαρακτηρίζει από την ελληνιστική περίοδο όλο τον ελληνόφωνο χώρο. Αυτό έχει προφανώς σχέση με το πολιτικό σύστημα της Αθήνας: οι πολιτικές αλλαγές ήδη από τον Σόλωνα, κυρίως όμως από τον Κλεισθένη, συνοδεύονται -και αυτό δεν είναι βεβαίως τυχαίο- από αύξηση του αριθμού των επιγραφών∙ αυτή η αύξηση αφορά όχι μόνο τα κείμενα που έχουν δημόσιο χαρακτήρα και απευθύνονται κατά κύριο λόγο στους αθηναίους πολίτες, αλλά και αυτά που έχουν καθαρά ιδιωτικό, σε αγγεία και επιτύμβια μνημεία (πρβ. Teodorsson 1974, 29-32). Aν η γραφή είναι τόσο διαδεδομένη, αυτό έχει ασφαλώς σχέση με τον ρόλο του σχολείου στη συγκεκριμένη κοινωνία∙ είναι αυτονόητο ότι υπήρχαν κοινωνικές διαφορές στο είδος, αλλά και στον χρόνο της παρεχόμενης εκπαίδευσης (Μάλιστα δὲ δύνανται οἱ πλουσιώτατοι· καὶ οἱ τούτων υἱεῖς, πρωϊαίτατα εἰς διδασκάλων τῆς ἡλικίας ἀρξάμενοι φοιτᾶν, ὀψιαίτατα ἀπαλλάττονται /Έχουν τις μεγαλύτερες δυνατότητες εκπαίδευσης οι πιο πλούσιοι∙ καθώς οι γιοι τους, που αρχίζουν να πηγαίνουν στους δασκάλους σε πάρα πολύ νεαρή ηλικία και σε πάρα πολύ προχωρημένη τελειώνουν· Πλάτων, Πρωταγόρας 326c). Παρά τις κοινωνικές διαφορές όμως, είναι προφανές ότι οι εγγράμματοι στην Αθήνα είναι πολύ περισσότεροι σε σύγκριση με άλλες ελληνόφωνες περιοχές, ήδη από την αρχαϊκή, ιδιαίτερα όμως κατά την κλασική περίοδο.

3. Οι πηγές

3.1 H γραμματεία

Η ιωνική χρησίμευσε ως βάση για τη δημιουργία ορισμένων τεχνητών εν μέρει γλωσσών που αποτέλεσαν το χαρακτηριστικό όργανο έκφρασης κάθε λογοτεχνικού είδους στην αρχαία Ελλάδα. Αυτό ισχύει και για την επική και για τη λυρική ποίηση (ελεγεία και ίαμβο κυρίως). Η αττική διάλεκτος από τον 5ο αιώνα π.X. γίνεται η κατεξοχήν διάλεκτος του δράματος, τουλάχιστον στα διαλογικά μέρη, τα οποία αναπτύσσονται σταδιακά σε βάρος των χορικών.

Η ιωνική ήταν η πρώτη και η πιο διαδεδομένη γλώσσα του πεζού λόγου (Meillet 1975, 218-234). Είναι μία από τις πιο εκλεπτυσμένες εκφράσεις του ιωνικού πολιτισμού, σε ακμή ήδη από την αρχαϊκή εποχή· ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς τη χαρακτηρίζει σαφῆκαὶκοινήν, καθαρὰν καὶσύντομον. Είναι καταρχήν η γλώσσα της φιλοσοφικής σκέψης, αλλά και της επιστήμης, λ.χ. της ιατρικής: […] και μετά από αυτόν, επίσης, οι ιατροί της σχολής της Kω και της Κνίδου). Η ιωνική είναι, επιπλέον, η γλώσσα της ιστορίας από την εποχή ήδη του Εκαταίου από τη Μίλητο∙ ο Θουκυδίδης φέρει έκδηλα τα ίχνη αυτής της επίδρασης. Η αττική καταλαμβάνει ένα χώρο ο οποίος προφανώς ήταν ξένος για την ιωνική σκέψη, τον ρητορικό λόγο. Από τον 5ο αιώνα π.X. και εφεξής η αττική γίνεται η διάλεκτος όλων των καλλιεργημένων ελληνοφώνων και σταδιακά υποκαθιστά στον πεζό λόγο όλες τις ελληνικές διαλέκτους· όχι όμως στην παλαιά διαλεκτική της μορφή, αλλά σε μια απλούστερη, που χρωστά πολλά στην ιωνική διάλεκτο: την κοινή.

3.2 Oι επιγραφές

Παρά τα πολλά, σημαντικά και πρώιμα κείμενα, η ιωνική παραμένει σήμερα η σχετικά λιγότερο μελετημένη αρχαιοελληνική διάλεκτος. Πάντως, για καθαρά ιστορικούς -ίσως και για γλωσσικούς- λόγους, η επίδραση της αττικής στην ιωνική είναι ευδιάκριτη και σημαντική σε ορισμένες περιοχές, ιδιαίτερα στις αποικίες, ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. (βλ. Panayotou 1990 για τη Χαλκιδική).

4. H γλώσσα

O Ηρόδοτος (1.142) διακρίνει στην ιωνική τέσσερα ιδιώματα: των ιωνικών πόλεων της Καρίας, των ιωνικών πόλεων της Λυδίας, της Σάμου και, τέλος, της Xίου και των Ερυθρών στη μικρασιατική ακτή. Κανένα από τα ιδιώματα αυτά δεν έχει αφήσει ίχνη στον γραπτό λόγο· έχουμε προφανώς, ήδη από την αρχαϊκή εποχή, μια ιωνική κοινή στον γραπτό λόγο, μια γλώσσα απαλλαγμένη από τοπικά ιδιωματικά στοιχεία, με βάση την ιωνική των καλλιεργημένων στρωμάτων (Lόpez Eire1987, 166-167).

Στην Αττική, η αφθονία (απολύτως, αλλά και σε σχέση με άλλες περιοχές) επιγραφικού υλικού έδωσε τη δυνατότητα πολύ λεπτών γλωσσικών αναλύσεων, κυρίως τα τελευταία είκοσι χρόνια· οι αναλύσεις αυτές έχουν σκοπό την περιγραφή της εξέλιξης του προφορικού λόγου, όπως αυτός διαγράφεται από τα «λάθη» στον γραπτό, καθώς και την παρακολούθηση της γλωσσικής εξέλιξης: ταχύτερης στις κοινωνιολέκτους των λαϊκών στρωμάτων, βραδύτερης, συντηρητικότερης και σχετικά ομοιογενούς στις κοινωνιολέκτους των πιο εύρωστων οικονομικά στρωμάτων, που έχουν εκπαιδευτεί για μακρότερα χρονικά διαστήματα στο σχολείο και επομένως έχουν υποστεί μονιμότερα τη διορθωτική του επίδραση στον λόγο τους (βλ. Teodorsson 1974, 29-32 κ.α.).

Η φυσιογνωμία της ευβοϊκής, ιωνικού ιδιώματος, καθορίστηκε ως ένα βαθμό από την επίδραση της βοιωτικής διαλέκτου για γεωγραφικούς και ιστορικούς λόγους· πιο καθοριστική, αλλά από τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. και εξής, είναι η επίδραση της αττικής για ιστορικούς λόγους, μια και από αυτή την περίοδο η Eύβοια εισέρχεται στη σφαίρα επιρροής της Αθήνας.

[…]

5. Αττική διάλεκτος, ιωνική διάλεκτος και κοινή

Για λόγους που σχετίζονται, καταρχήν τουλάχιστον, με την οικονομική διείσδυση και τη συνακόλουθη στρατιωτική και αργότερα πολιτιστική υπεροχή της Αθήνας, η αττική διάλεκτος απέκτησε μεγάλο κύρος ως γλώσσα πολιτισμού, εκτοπίζοντας από τον χώρο του γραπτού πεζού λόγου την ιωνική. H επίδραση όμως της αττικής στην ιωνική είναι αμφίδρομη: η μακροχρόνια συνύπαρξη και ο εκτεταμένος γεωγραφικά χώρος επαφής, το βάρος της ιωνικής γραμματείας, είχαν ως αποτέλεσμα τη διείσδυση (ή την υιοθέτηση) αρκετών στοιχείων της ιωνικής, τα οποία χρωμάτισαν καθοριστικά την κοινή στη φωνολογία, τη μορφολογία, τη σύνταξη και το λεξιλόγιο. Η κοινή έχει διαμορφωθεί στην Αθήνα με βάση μια συντηρητικότερη μορφή αττικής, εκείνης των μορφωμένων στρωμάτων, με αρκετά ιωνικά στοιχεία. Αυτή η γλωσσική μορφή, ως όργανο του μακεδονικού και όλων των ελληνιστικών βασιλείων μετέπειτα, θα εκτοπίσει τις τοπικές διαλέκτους από τον γραπτό λόγο και θα επηρεάσει σε μεγάλο -κατά περίπτωση- βαθμό και τον προφορικό. Όλα τα νεοελληνικά ιδιώματα έχουν ως βάση, σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο ποσοστό, την κοινή.