Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κείμενο 8: Nτάλτας, Π. 1997. Kοινωνιογλωσσική μεταβλητότητα: Θεωρητικά υποδείγματα και μεθοδολογία της έρευνας. Aθήνα: Eπικαιρότητα, σελ. 27-30, © Eπικαιρότητα.

Γλωσσικές ποικιλίες και τύποι κοινωνικών ομάδων

Το να γνωρίζει κανείς τους ρόλους του συνεπάγεται κατ' ανάγκη ότι γνωρίζει τα συγκεκριμένα "λόγια", τις συγκεκριμένες συσπειρώσεις γλωσσικών στοιχείων (δηλαδή τη γλωσσική ποικιλία), που απαιτεί κάθε ρόλος. Θα εννοήσουμε εδώ τη γλωσσική ποικιλία, όχι ως ένα κλειστό, πάγιο σύστημα αλλά ως μια πρωτοτυπικά οργανωμένη συσπείρωση γλωσσικών στοιχείων τα οποία, εντός των ασαφών, ρευστών, ορίων της συσπείρωσης, παρουσιάζουν παρόμοια σε διάφορους βαθμούς κοινωνική κατανομή και μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό αντιπροσωπευτικότητας του πρωτοτύπου το καθένα (Hudson 1980, 24). Τα μέλη μιας κοινωνίας μεταβαίνουν από τον ένα ρόλο στον άλλο, και κατά συνέπεια από τη μια γλωσσική ποικιλία στην άλλη, βάσει διαφόρων καθοριστικών παραγόντων όπως είναι οι αποστάσεις και τα εμπόδια στον χρόνο καθώς και στον γεωγραφικό και κοινωνικό χώρο, το φύλο, τη φυλή, κ.ά.

Είπαμε ανωτέρω ότι τα μέλη μιας κοινωνίας συμμετέχουν αναγκαστικά σε διάφορες υποομάδες και είναι υποχρεωμένα να καταρτίζουν βαθμηδόν το αντίστοιχο σύνολο ρόλων και να βελτιώνουν σταδιακά την επίδοσή τους ως ερμηνευτών των ρόλων αυτών. Πράγματι, ένα άτομο μπορεί να οριστεί κοινωνικά από τη συμμετοχή του ή μη σε διάφορες ομάδες, είτε βιολογικές (φύλο, φυλή, συγγένεια, ηλικία, κ.ά.) είτε κοινωνικο-ψυχολογικές (εκκλησία, έθνος, κοινωνική τάξη, επάγγελμα κ.ά.). Η συμμετοχή αυτή όμως ούτε απλή είναι ούτε απαλλαγμένη προβλημάτων, και αυτό ισχύει όχι μόνο για τις κοινωνικο-ψυχολογικές ομάδες, πράγμα εύλογο, αλλά και για τις βιολογικές.

Πρώτα-πρώτα, ο βαθμός ελευθερίας κατά την επιλογή διαφόρων ομάδων μπορεί να ποικίλλει σημαντικά: δεν μπορούμε να επιλέξουμε ούτε να μεταβάλουμε την ηλικία μας, ή υπό ομαλάς συνθήκας, το φύλο μας (αν και η στάση μας απέναντι στα βιολογικά δεδομένα μπορεί να διαφοροποιείται: ας σκεφτούμε τους ηλικιωμένους που νεάζουν, τα παιδιά που μικρομεγαλίζουν ή τους άνδρες ή τις γυναίκες που δεν έχουν συμφιλιωθεί με το φύλο τους), ενώ αντίθετα είναι εύκολο σχετικά να επιλέξουμε την εκκλησία μας ή το επάγγελμά μας. Βεβαίως, η δυνατότητα αλλαγής επαγγέλματος που έχει ένας Μεξικάνος ο οποίος "ασχολείται" με τη διαλογή σκουπιδιών στις χωματερές της Πόλης του Μεξικού διαφέρει κάπως από την ανάλογη δυνατότητα ενός αποφοίτου του Χάρβαρντ. Το ίδιο ισχύει και για ένα μέλος της κάστας των μιασμάτων των Ινδιών ή της Ιαπωνίας που θα ήθελε να αλλάξει κάστα, σε σύγκριση προς ένα μέλος κατώτερης κοινωνικής τάξης σε χώρα με υψηλό βαθμό κοινωνικής κινητικότητας. Παρόμοιες δυσκολίες θα συναντούσε και ένας καθολικός Ισπανός που θα ήθελε να ασπαστεί τον προτεσταντισμό την εποχή που κυριαρχούσε η Ιερά Εξέταση στη χώρα του, ή ένας Αλβανός με περιηγητικές φιλοδοξίες την εποχή του Εμβέρ Χότζα. Η ανάλυσή μας, όμως, λόγω του επιπέδου γενικότητας στο οποίο κινείται σε αυτό το σημείο, δεν επηρεάζεται από τις αναμφισβήτητες και αβυσσαλέες αυτές διαφορές ως προς τη δυνατότητα επιλογής κοινωνικοψυχολογικής ομάδας.

Πριν αποφασίσουμε ότι θα θέλαμε να ανήκουμε σε μια κοινωνική ομάδα, θα πρέπει να μπορούμε να την εντοπίσουμε μέσα στο κοινωνικό σύμπαν και να διακρίνουμε μικρό έστω υποσύνολο των διαφοροποιητικών της χαρακτηριστικών, δηλαδή ακριβώς όπως συμβαίνει με όλα τα πρωτότυπα που μας περιβάλλουν - διότι και τις κοινωνικές ομάδες ως πρωτότυπα τις προσεγγίζουμε. Είτε η δυνατότητά μας να επιλέξουμε μια κοινωνική ομάδα είναι μεγάλη, είτε είναι μικρή ή ανύπαρκτη, μπορούμε πάντως να ανήκουμε σε αυτή ολόψυχα, χλιαρά ή κατά συνθήκη, δηλαδή μπορούμε να αποφασίσουμε σε ποιον βαθμό θέλουμε να ταυτιστούμε με αυτή ή να γίνουμε δεκτοί από αυτή. Από την οπτική αυτή, μπορούμε να αναγνώσουμε διαφορετικά το Διάγραμμα 1.1., ανωτέρω, δηλαδή ότι η θέση του σημείου Α μέσα σε ένα κύκλο - κοινωνική ομάδα μπορεί να δηλώνει όχι μόνο την ιεραρχική του βαθμίδα αλλά και την προθυμία του να ανήκει στην ομάδα ή το πόσο αποδεκτή είναι η παρουσία του από τα άλλα μέλη της ομάδας. Τις λεπτομερέστερες αυτές σχέσεις παριστά το Διάγραμμα 1.2., στο οποίο οι τρεις συμβολισμοί του αυτού ατόμου Α δηλώνουν, το μεν Α΄ τον βαθμό ψυχολογικής ταύτισης του ανθρώπου μας Α με την ομάδα. Το σημείο Α΄΄ δηλώνει τον βαθμό κατάκτησης εκ μέρους του Α του γλωσσικού και λοιπού συμπεριφορικού κώδικα της ομάδας· και τέλος, το Α΄΄΄ σημειώνει την ιεραρχική θέση που τα άλλα μέλη της ομάδας έχουν παραχωρήσει στον νεήλυδα, δηλαδή αν τον θεωρούν αρχηγό τους, μέλος της ηγετικής ομάδας, κοινό μέλος, περιθωριακό μέλος ή αν είναι ανεπιθύμητος. Στο διάγραμμα, ο Α εμφανίζεται να ταυτίζεται ολόψυχα με την ομάδα (κεντρική θέση του Α΄), να κατέχει τον συμπεριφορικό κώδικα, συμπεριλαμβανομένου και του γλωσσικού, σε μέτριο βαθμό (θέση Α΄΄ ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια), και να έχει επιτύχει περιθωριακή μόνο ιδιότητα μέλους (θέση Α΄΄΄ επάνω στην περιφέρεια).

Διάγραμμα 1.2.: Συμμετοχή ενός ανθρώπου Α σε μια κοινωνική ομάδα

Α΄: Βαθμός ψυχολογικής ταύτισης
Α΄: Βαθμός κατάκτησης του κώδικα της ομάδας
Α΄: Βαθμός αποδοχής του Α από την ομάδα

Φαίνεται λοιπόν, ότι η πολιτιστική κληρονομιά για την οποία μας μίλησε ο Firth, το κοινωνικό σύμπαν μέσα στο οποίο γεννιόμαστε, είναι πολυδιάστατη/ο, όπως επισημαίνει ο Hudson (1980, 83 κ.ε.), ή, μπορούμε να πούμε εμείς, περιλαμβάνει έναν δυνητικά άπειρο αριθμό κόσμων (αν και ο αριθμός τους μπορεί να ποικίλλει από κοινωνία σε κοινωνία). Κατά το μέτρο που επιτυγχάνουμε να εντοπίσουμε κάποιους από αυτούς τους κόσμους, τοποθετούμαστε ως προς καθέναν από αυτούς επάνω σε διάφορους άξονες, και το ίδιο κάνουμε και για τους άλλους ανθρώπους, καθώς και για τα στοιχεία της γλωσσικής και εξωγλωσσικής συμπεριφοράς τους, από τα οποία καλούμεθα να επιλέξουμε και εμείς, προκειμένου να καταρτίσουμε το δικό μας ρεπερτόριο κοινωνικών κωδίκων. Διότι η θέση μας επάνω στους διάφορους άξονες, βάσει των οποίων ορίζεται η συμμετοχή μας σε καθεμιά από τις σφαίρες που έχουμε κατορθώσει να επισημάνουμε μέσα στο πολιτιστικό μας σύμπαν, έχει καθοριστική επίδραση στον τρόπο με τον οποίο ενσαρκώνουμε τους αντίστοιχους ρόλους καθώς και στον βαθμό γλωσσικής εξειδίκευσης τον οποίο επιτυγχάνουμε.