Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κείμενο 1: Θεοφανοπούλου, Δ. 1996. Εξέλιξη και μεταβολή στη γλώσσα: θεωρητικές προσεγγίσεις-προβλήματα. Διάλεξη. Πανεπιστήμιο Αθηνών, σελ. 10-12, © Δ. Θεοφανοπούλου

Γλωσσική εξέλιξη: πρόοδος ή φθορά; Γενικές σκέψεις

Έχουν γραφτεί και λεχθεί πολλά για τη γλωσσική εξέλιξη και τους παράγοντες που την καθορίζουν και, παρά τις αποκλίνουσες απόψεις, το θέμα έχει αρχίσει να φωτίζεται ικανοποιητικά. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με το βασικό πρόβλημα "τι σημαίνει γενικά εξέλιξη στη γλώσσα", το οποίο παραμένει ανοικτό. Δεν φιλοδοξώ να το λύσω σήμερα εδώ, δεν θα μπορούσα όμως και να το παρακάμψω. Έτσι, τελειώνοντας, θα αναφερθώ συνοπτικά σε ορισμένες από τις ισχύουσες απόψεις, διατυπώνοντας παράλληλα μερικές σκέψεις μου σχετικά με το όλο θέμα.

Καταρχήν ο χαρακτηρισμός της εξέλιξης στη γλώσσα ως προόδου ή ως φθοράς/ παρακμής συνδέεται με μια σειρά από άλλα ερωτήματα: πώς νοείται η πρόοδος και η φθορά στη γλώσσα; είναι προσδιορίσιμη ή όχι η κατεύθυνση της εξέλιξης; και κατά πόσο, τέλος, η αλλαγή στη γλώσσα είναι ελέγξιμη;

Σχετικά με το ίδιο θέμα του χαρακτηρισμού της εξέλιξης (ως προόδου ή φθοράς/ παρακμής) έχουν κατά καιρούς υποστηριχθεί και οι δύο απόψεις. Σύμφωνα με τους ιστορικούς γλωσσολόγους του 19ου αιώνος και υπό την επίδραση της θεωρίας του Δαρβίνου οι γλώσσες είχαν θεωρηθεί όπως οι ζωντανοί οργανισμοί, που γεννιούνται, ακμάζουν και πεθαίνουν, ενώ παράλληλα επιβιώνουν τα ισχυρότερα στοιχεία τους. Αντίστοιχες απόψεις διατυπώνονται στην ιστορία των περισσοτέρων γλωσσών, όπου η σύγχρονη μορφή της γλώσσας θεωρείται κατώτερη εκείνης των παλαιοτέρων φάσεων. Γνωστές, εξάλλου, είναι οι απόψεις των Αλεξανδρινών φιλολόγων σχετικά με τη γλώσσα της εποχής τους. Αναφέρονται επίσης στη βιβλιογραφία περιπτώσεις "θανάτου" ή αυτοκτονίας γλωσσών, κάτω όμως από ειδικές συνθήκες […]. Στον αντίποδα της άποψης αυτής βρίσκεται η τάση θεώρησης της αλλαγής ως προόδου, κυρίως μεταξύ εκείνων που ασχολούνται με τις γλώσσες "επαφής" pidgin και creole.

Παρά τις περιπτώσεις αυτές που οπωσδήποτε δεν αποτελούν τον κανόνα, το φαινόμενο της εξέλιξης στη γλώσσα παραμένει πρόβλημα. Προσωπικά δεν θα μπορούσα να δεχθώ ότι είναι δυνατό να χαρακτηρίζουμε συλλήβδην τη γλωσσική εξέλιξη ως πρόοδο ή ως φθορά/ παρακμή. Τα σημερινά δεδομένα της θεωρίας μάς κάνουν πολύ επιφυλακτικούς ως προς τις ακραίες αυτές θέσεις, εφόσον και η κατεύθυνση προς την οποία μεταβάλλεται μια γλώσσα δεν είναι ενιαία, αλλά και οι έννοιες του "κανονικού" και "απλού" (έννοιες-κλειδιά στον προσδιορισμό της αλλαγής) επιδέχονται διάφορους τρόπους θεώρησης. Αντίστοιχα προβλήματα δημιουργεί και το θέμα αν και κατά πόσο έχουμε τη δυνατότητα να παρέμβουμε στη διαδικασία της αλλαγής. Το θέμα αυτό είναι ευρύ και οι απαντήσεις/τοποθετήσεις αποκλίνουσες. Είναι γεγονός ότι, αν κάθε αλλαγή στο σύστημα θεωρηθεί ως αποτέλεσμα ενδογενών τάσεων του ίδιου συστήματος, όπως υποστήριξα προηγουμένως, η δυνατότητα ουσιαστικής παρέμβασης είναι μικρή. Και τούτο διότι, αν οι αποκλίσεις και τα λάθη απηχούν μια προβληματική σχέση μεταξύ του γραμματικού συστήματος και εκείνων που καλούνται να το κατακτήσουν ή/και να το χρησιμοποιήσουν, τότε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι η προβληματική σχέση είναι εκείνη κυρίως που προκαλεί τις πάσης φύσεως απλοποιήσεις και γενικεύσεις και όχι οι κοινωνικοί και ψυχολογικοί παράγοντες. Σημειωτέον ότι οι παράγοντες αυτοί δύσκολα θα μπορούσαν να επιδράσουν στο σύστημα, αν αυτό είναι έτοιμο να δεχθεί μια αλλαγή.

Τελικά, το ερώτημα "Τι είναι εξέλιξη στη γλώσσα και ποια είναι τα όριά της;" παραμένει ερώτημα. Η έρευνα μας έχει βοηθήσει να προσδιορίσουμε και να αποτυπώσουμε, για τις συγκεκριμένες γλώσσες, τους συγκεκριμένους όρους σύμφωνα με τους οποίους επικρατεί και εξαπλώνεται μια αλλαγή· φοβάμαι όμως ότι δεν έχουμε ακόμη επιτύχει να ερμηνεύσουμε το ίδιο φαινόμενο κατά τρόπο ικανοποιητικό. Το μόνο βέβαιο είναι ότι η γλώσσα αλλάζει περνώντας από τη διάσπαση του συστήματος στην αναδόμησή του, χωρίς μόνιμη/σταθερή κατεύθυνση, ισορροπώντας σε μια αέναη κίνηση όπως η άμπωτις και η παλίρροια, και καταφέρνοντας να διατηρεί, σε μεγάλο βαθμό, την ταυτότητά της παρά τις συνεχείς εξελίξεις, τις μεταβολές και τις αναδομήσεις. Και για να χρησιμοποιήσω, τελειώνοντας, τα λόγια του κορυφαίου γλωσσολόγου R. Jakobson σε ελεύθερη απόδοση: αυτή ακριβώς η "τάση για ισορροπία και συγχρόνως η αντίρροπη τάση που οδηγεί στην κατάργησή της συνιστούν τις αναντικατάστατες ιδιότητες της ολότητας που είναι η γλώσσα" […].