Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κείμενο 2: Κακριδή-Ferrari, M. & Δ. Χειλά-Μαρκοπούλου 1996. Η γλωσσική ποικιλία και η διδασκαλία της νέας ελληνικής ως ξένης γλώσσας. Στο Η νέα ελληνική ως ξένη γλώσσα. Προβλήματα διδασκαλίας, 17-51. Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, σελ. 17-21, © Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μετά από εκατό περίπου χρόνια επιστημονικής πορείας της σύγχρονης γλωσσολογίας, με έμφαση στη συγχρονική και περιγραφική προσέγγιση των ζωντανών φυσικών γλωσσών, θεωρείται κοινός τόπος να λέγεται σήμερα ότι η γλώσσα δεν έχει ομοιόμορφη, στατική και αδιαφοροποίητη υπόσταση, αλλά αποτελεί, στην πραγματικότητα, άθροισμα ενδογενών και εξωγενών διαφορών και ετεροτήτων. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι εξασφαλίζει κατά τρόπο θαυμαστό τη δυνατότητα κοινής έκφρασης και επικοινωνίας σε εκατομμύρια διαφορετικούς ανθρώπους.

Έτσι, όσοι ασχολούνται με τη γλώσσα συμφωνούν ότι ετερογενής και όχι ομοιoγενής είναι ο χαρακτηρισμός που της ταιριάζει. Είναι, εξάλλου, γνωστό ότι η ετερογένεια αυτή, με άλλα λόγια η πολυμορφία της γλώσσας συνδέεται με τον δυναμικό χαρακτήρα και τη διαρκή κινητικότητά της. Αέναη κίνηση, ενέργεια και δυναμικές τάσεις ανάμεσα στο παλαιό και το νέο, το κοινό και το σπάνιο, το εύκολο και το δύσκολο, το οικείο και το ξένο συνιστούν την αλήθεια για κάθε γλώσσα, ενώ πολλές εναλλακτικές μορφές της, οικοδομημένες στέρεα σε μια κοινή και απόλυτα συστηματική βάση, δημιουργούν το ποικιλόχρωμο φάσμα της. Ένα φάσμα οφειλόμενο στην ιδιοσυγκρασιακή φύση των ατόμων που τη χειρίζονται τόσο στον ατομικό και κοινωνικό προσδιορισμό τους, όσο και στις διάφορες μορφές, τα μέσα και τους στόχους επικοινωνίας τους, στον συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο τους. Ειδικοί παράγοντες που προέρχονται από την πορεία ορισμένων γλωσσών -και σ' αυτές ανήκει βέβαια δικαιωματικά η ελληνική για τους γνωστούς ιστορικούς λόγους- έρχονται να προστεθούν και να διευρύνουν ακόμη περισσότερο το φάσμα της γλωσσικής ποικιλίας [linguistic variation], όπως έχει επικρατήσει να ονομάζεται η γλωσσική ετερογένεια. Η γλωσσική ποικιλία είναι και το αντικείμενο της αποψινής εισήγησής μας -κατά το ένα τουλάχιστον σκέλος- αναφορικά πάντοτε με τα δεδομένα της νέας ελληνικής (εφεξής ΝΕ).

Επειδή κατά καιρούς άλλοι άλλως εννόησαν και περιέγραψαν τη γλωσσική ποικιλία, θεωρούμε χρήσιμο πριν απ' όλα να την οριοθετήσουμε περιγράφοντας συγχρόνως τα είδη της, που είναι τα εξής: πρώτον, η ενδοσυστηματική ποικιλία. Πρόκειται για τις εναλλακτικές πραγματώσεις των δομών ή στοιχείων της γλώσσας που υπαγορεύονται από το ίδιο το σύστημά της. Παράδειγμα, οι διαφορετικές πραγματώσεις των φωνημάτων και μορφημάτων της ΝΕ, των οποίων η τελική μορφή εξαρτάται από το γλωσσικό περιβάλλον και άλλους ενδοσυστηματικούς παράγοντες:

• -εναλλαγή στην προφοράς των xoma-xitra (χώμα-χύτρα)
  • (με [x] υπερωικό και [x] ουρανικό που επιβάλλουν το υπερωικό φωνήεν ο και το ουρανικό i αντίστοιχα.
• -εναλλαγή του καταληκτικού μορφήματος του ενεργητικού παρατατικού στο α΄ ενικό πρόσωπο:
  • -a και -usa/-aγa
    etrex-a < έτρεχα> και aγapϊsa / aγαpaγa < αγαπούσα / αγάπαγα>
• -εναλλαγή στις μορφές του υποκορισμού:
  • -aki, -itsa, -ula κ.λ.π.
    mariδακi < μαριδάκι> , maridítsa < μαριδίτσα> , maridúla < μαριδούλα> , αλλά peδακi < παιδάκι> , peδϊla < παιδούλα>

Δεύτερον, ηεξωσυστηματική ποικιλία,

Περιλαμβάνει τις εξής υποπεριπτώσεις:

• α) γεωγραφική ποικιλία: πρόκειται για τη γλωσσική ετερογένεια την οφειλόμενη στη διάσπαση μιας άλλοτε κοινής γλώσσας σε επιμέρους μορφές (ιδιώματα και διαλέκτους) που κατανέμονται και γεωγραφικά.
• β) κοινωνιογλωσσική ποικιλία: μια πολυσύνθετη κατηγορία οφειλόμενη σε πολλές επιμέρους συνιστώσες […].
• γ) ποικιλία οφειλόμενη στη διχοτομία προφορικού/γραπτού λόγου.
• δ) ποικιλία προερχόμενη από τις ιστορικές περιπέτειες της γλώσσας και τις συνέπειές τους στο εκάστοτε γλωσσικό παρόν. Ειδικότερα, για την ελληνική γλώσσα η περίπτωση αυτή υπονοεί το προϊόν της γνωστής διττής, λόγιας και δημώδους, παράδοσης που είναι λογικό να εξακολουθεί να απασχολεί όσους καταγίνονται με τη διδασκαλία της ελληνικής είτε ως μητρικής είτε ως ξένης γλώσσας. Εναλλαγές του τύπου φταίω - πταίσμα, έννοια - έννοια / έγνοια, άνθος-λουλούδι, επέβαλε-κατάλαβε, τελείως - τέλεια και πολλές άλλες απότοκες αυτής της για άλλους οδυνηρής και για άλλους αναγκαίας συνύπαρξης είναι πάντα παρούσες στη χρήση, συνεπώς και στη διδασκαλία όπου απαιτούν τη σωστή τους αντιμετώπιση.

[…] θα θέλαμε να θίξουμε δύο ακόμη σημεία:

(1) Τα μέχρι τώρα αναφερθέντα είδη της γλωσσικής ποικιλίας θα μπορούσαν να συνδεθούν και με τη συγχρονική και διαχρονική θεώρηση της γλώσσας, κυρίως ως προς την πηγή προέλευσής τους, όπως δείχνει το σχήμα 1

Σχήμα 1

Ας σημειωθεί, πάντως, ότι οι διαχωριστικές γραμμές της σχηματικής αυτής παράστασης δεν συμβολίζουν και υποχρεωτικές οριοθετήσεις ούτε ανάμεσα στα είδη ποικιλίας ούτε και στη συγχρονική ή διαχρονική θεώρησή τους. Μια ποικιλία π.χ. οφειλόμενη στη λόγια και δημώδη παράδοση της γλώσσας μπορεί να συνδέεται και με κοινωνιογλωσσικές συνιστώσες που καθορίζουν τη χρήση. Οι εκφράσεις:

μαρτυρούν και διαφορετική προέλευση (λόγια ~ δημώδη) και διαφορετικές χρήσεις (επίσημες ~ ανεπίσημες). Θεωρητικά υπάρχουν και άλλες δυνατότητες προσέγγισης της γλωσσικής ποικιλίας. Έτσι, στα προαναφερθέντα είδη θα μπορούσε να προστεθεί η ειδικού/τεχνικού περιεχομένου ποικιλία που έχουν προτείνει οι ασχολούμενοι με τα θεωρητικά προβλήματα διδασκαλίας των ξένων γλωσσών. Πρόκειται για τις ποικιλίες που εμφανίζονται στο μεσοστάδιο εκμάθησης της δεύτερης γλώσσας [interlanguage], δηλ. στη διαδοχικά μεταβαλλόμενη πορεία των σπουδαστών προς τη γλώσσα-στόχο [target language]. Παρόλο που, εκ πρώτης όψεως, δείχνει να έχει σχέση με το θέμα μας, δεν θα αναφερθούμε σ' αυτήν, καθώς εκτιμάμε ότι απαιτεί ειδική ερευνητική προεργασία και επιλογή υλικού που θα προέρχεται από τάξεις διδασκαλίας της ελληνικής ως ξένης.

Στη σημερινή μας εισήγηση προτιμήσαμε να κάνουμε μια σφαιρική επισκόπηση της γλωσσικής ποικιλίας και των προβλημάτων που δημιουργεί στη διδασκαλία της ΝΕ ως ξένης γλώσσας, αφού άλλωστε, στη σειρά αυτών των συζητήσεων, τα θέματα που πρόκειται να θιγούν έχουν σχέση με συγκεκριμένες περιπτώσεις γλωσσικών εναλλαγών.

Τέλος, θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι παρακάμπτουμε σκόπιμα ένα συναφές θέμα, δηλ. το πρόβλημα προσδιορισμού της γλωσσικής νόρμας στη ΝΕ, πρόβλημα μεγάλο και πολυσύνθετο, που προϋποθέτει ειδική έρευνα με αντικειμενικά κριτήρια, πριν το επικαλεστεί κανείς σε θέματα διδασκαλίας της γλώσσας […].