Η σημασία αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό των γλωσσικών μονάδων (της πρώτης άρθρωσης , καθώς η γλώσσα είναι πρωταρχικά σύστημα σήμανσης της εμπειρίας. Τί όμως εννοούμε εδώ με τη χρήση του όρου σημασία; Η απάντηση δεν είναι καθόλου εύκολη, όπως μπορεί να κρίνει κανείς από τις σχετικές διαφωνίες των γλωσσολόγων. Ένας (έμμεσος) τρόπος να τη γνωρίσουμε και να πάρουμε μια γεύση των γλωσσολογικών (και όχι μόνο) διαφωνιών, θα ήταν να διατρέξουμε τις γλωσσικές μονάδες που μπορούν να φέρουν σημασία. Αυτό λοιπόν θα κάνουμε στις επόμενες παραγράφους με γλώσσα αναφοράς μας την ελληνική.

Τα μορφήματα είναι οι ελάχιστες μονάδες-φορείς σημασίας. Διακρίνονται σε γραμματικά και λεξικά. Τα πρώτα δεν ανάγονται απευθείας στην εξωγλωσσική πραγματικότητα· είναι όπως λέμε, μονάδες με ενδογλωσσική λειτουργία. Μπορούν μάλιστα να την αναπτύσσουν στο εσωτερικό μιας λέξης - ακριβέστερα: στο εσωτερικό ενός λεξήματος : πρβ. το παραγωγικό μόρφημα ξε- ή την κατάληξη -ω, φορέα της γραμματικής σημασίας 'α΄ ενικό πρόσωπο ενεστώτα' στο ρήμα ξε-ντύν-ω∙ μπορούν όμως να την αναπτύσσουν και στα όριά της: πρβ. λέξεις-φορείς γραμματικής σημασίας όπως είναι το αρνητικό μόριο δε(ν), οι σύνδεσμοι και, ή, ενώ κλπ., τα οποία δεν έχουν αντίκρισμα στον κόσμο και προορίζονται να εκφράσουν απλώς ενδογλωσσικές σχέσεις:· το δεν έρχεται ο Γιάννης, λ.χ., είναι για τον έλληνα ομιλητή, χάρη στη γνώση της μητρικής του γλώσσας και μόνο, το «αντίθετο» του έρχεται ο Γιάννης.

Τα λεξικά μορφήματα προσανατολίζουν την εξωγλωσσική αναφορά (π.χ. το έρχ-εται προσανατολίζει στην εν λόγω δραστηριότητα) ή, στην περίπτωση της σύνθεσης , συμμετέχουν στη διαμόρφωση αυτού του προσανατολισμού (π.χ. το πηγαιν(ο)+έρχ-εται προσανατολίζει στη δίπτυχη δραστηριότητα που του αναλογεί), σχηματίζοντας τη λεξική σημασία. Τον «προσανατολισμό» της προηγούμενης περιόδου, ωστόσο, θα πρέπει να τον εννοήσουμε ως δυνατότητα απλώς· και αυτό γιατί η λεξική σημασία αποτελεί μάλλον μια αφαιρετική και γενικευτική ανάκλαση της εμπειρίας· π.χ. η λέξη μήλ-ο δεν συνδέεται με σχέση ένα-προς-ένα με αυτό ή εκείνο το συγκεκριμένο μήλο, παρά μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δηλώσει έναν οποιονδήποτε εκπρόσωπο αυτής της κατηγορίας .^[1]

Η διευκρίνιση που προηγήθηκε, ωστόσο, δεν είναι αρκετή για τη γνωριμία μας με τη λεξική σημασία. Θα πρέπει επιπλέον να προσθέσουμε ότι μια λέξη, πέρα από την περιγραφική ή γνωστική σημασία, που έχει να κάνει με το αντίκρισμά της στην εξωγλωσσική πραγματικότητα, μπορεί να φέρει και εκφραστική ή συναισθηματική σημασία, που αποκαλύπτει τη στάση του χρήστη της απέναντι σε αυτό που δηλώνει η λέξη (π.χ. η λέξη μπάτσος υποδηλώνει μια αρνητική αξιολόγηση του επαγγέλματος του αστυνομικού από τον ομιλητή) και κοινωνική σημασία, που υποδηλώνει την ένταξη του ομιλητή σε μια κοινωνική ή άλλου είδους ομάδα (π.χ. η χρήση της γενικής της μορφώσεως παραπέμπει μάλλον σε ομιλητή μεγαλύτερης ηλικίας, μορφωμένο ή και το αντίθετο, με συγκεκριμένη στάση απέναντι στη γλώσσα κλπ.).

Οι σημασίες των επιμέρους λέξεων που συμμετέχουν σε μια πρόταση (και όχι μόνο αυτές· μαζί τους θα πρέπει να λογαριάζουμε και τη συντακτική της δομή) συμβάλλουν στο σχηματισμό της προτασιακής σημασίας. Και αυτή (όπως και η λεξική σημασία) νοείται ως αποκομμένη από περιστάσεις επικοινωνίας και από ευρύτερα, εξωγλωσσικά, συμφραζόμενα , αποτελώντας το τυπικό αντικείμενο μελέτης της σημασιολογίας . Αυτό που «καταλαβαίνουμε», παραδείγματος χάρη, όταν δούμε απλώς κάπου γραμμένη, ή ακούσουμε, την πρόταση Σούλα, σ' αγαπώ αντιστοιχεί σε μεγάλο βαθμό στην προτασιακή σημασία: το οφείλουμε στη γνώση της μητρικής μας γλώσσας, και μόνο· δεν μας είναι δηλαδή απαραίτητο γι' αυτή την κατανόηση να έχουμε την ελάχιστη ιδέα για ποια «Σούλα» ο λόγος ή να γνωρίζουμε ποιος είναι ο υπεύθυνος αυτής της πραγμάτωσης και αν αυτό που έχει γράψει, ή πει, εξακολουθεί να είναι αλήθεια -αν ήταν ποτέ- κλπ. Αντίθετα, η εκφωνηματική σημασία, που αποτελεί τυπικά αντικείμενο μελέτης της πραγματολογίας , είναι η σημασία ενός εκφωνήματος , η σημασία δηλαδή μιας γλωσσικής πραγμάτωσης σε συνάρτηση με τις περιστάσεις επικοινωνίας και με επικοινωνιακές συμβάσεις-νόρμες . Η πρόταση π.χ. Το φαγητό είναι ανάλατο, θεωρούμενη αφηρημένα και στην κυριολεκτική της σημασία, αποτελεί μια δήλωση, την περιγραφή της κατάστασης πραγμάτων που κανονικά της αναλογεί, συγκεκριμένα 'το φαγητό δεν έχει αρκετό αλάτι' (προτασιακή σημασία), ενώ εκφωνούμενη σε πραγματικές περιστάσεις μπορεί να αποτελεί έμμεση παράκληση του ομιλητή προς τη συνομιλήτρια να του δώσει το αλάτι ή να βάλει η ίδια αλάτι στο φαγητό του (εκφωνηματική σημασία∙ βλ. και συνομιλιακό υπονόημα ). Ανάλογα και η πρόταση Μπορείς να περάσεις από 'κει;, θεωρούμενη αφηρημένα, και στην κυριολεκτική της σημασία, αποτελεί απλώς μια ερώτηση: ο ομιλητής -όποιος και αν είναι αυτός- αναρωτιέται αν η συνομιλήτριά του -όποια και αν είναι αυτή- έχει ή όχι τη δυνατότητα να περάσει από κάποιο -όποιο και αν είναι αυτό- τοπικό σημείο (προτασιακή σημασία),·ενώ εκφωνούμενη σε πραγματικές περιστάσεις μπορεί να αποτελεί έμμεση παράκληση του ομιλητή προς τη συνομιλήτρια να του κάνει τη χάρη να περάσει από κάποιο συγκεκριμένο, και γνωστό και στους δύο, τοπικό σημείο (εκφωνηματική σημασία∙ βλ. και πλάγια γλωσσική πράξη ).

Η εικόνα θα γίνει ακριβέστερη, αν θελήσουμε να την περιπλέξουμε. Θα πρέπει, με άλλα λόγια, να προσθέσουμε ότι η σύνδεση μιας μορφής με μια σημασία στο πλαίσιο αυτής ή εκείνης της γλωσσικής μονάδας δεν υπακούει πάντοτε στον λόγο 1:1. Μπορεί μια λέξη, λόγου χάρη, να φιλοξενεί περισσότερες της μιας σημασίες κάτω από την ίδια μορφική στέγη (πρβ. λεξική αμφισημία και πολυσημία - με όλα τα προβλήματα διάκρισής της από την ομωνυμία ) ή μια πρόταση να συστεγάζει περισσότερες της μιας σημασίες: (δομική αμφισημία , αμφισημία πεδίου ).

Ακριβώς για να ανοίξουμε τον ορίζοντα της σημασίας, είναι απαραίτητο να προσθέσουμε τελειώνοντας ότι πίσω από τις περιπτώσεις πολυσημίας (στη συγχρονική αλλά και στη διαχρονική τους διάσταση) κρύβεται συνήθως η μεταφορική σημασία· με την εξής διευκρίνιση: ο χαρακτηρισμός δεν αφορά απλώς την καλλιλογία ή τις ποιητικές χρήσεις της γλώσσας (ποιητική λειτουργία), αλλά κάτι πολύ βαθύτερο και αποκαλυπτικό για την ίδια τη φύση της γλώσσας (βλ. μεταφορά ). Βλ. γενικότερα και έννοια .

Γ. Βελούδης - Ν. Kατσώχης

Πηγές

• Βελούδης, Γ. 2005β. Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα. Αθήνα: Κριτική.
• Bussmann, H. 1996. Routledge Dictionary of Language and Linguistics. Μτφρ. & επιμ. G. Trauth & K. Kazzazi. Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Routledge.
• Crystal, D. [1991] 2003. A Dictionary of Linguistics and Phonetics. 5η έκδ. Οξφόρδη & Cambridge, MA: Blackwell.
• Παυλίδου, Θ. 1999. Επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης. 2η έκδ. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Πεδίο