Ο όρος συνδέεται με το έργο του A. Martinet και αναφέρεται σε ένα βασικό χαρακτηριστικό της γλώσσας, με βάση το οποίο αυτή διαφοροποιείται από τα ζωικά συστήματα επικοινωνίας: το γεγονός ότι η ανθρώπινη γλώσσα αρθρώνεται/δομείται σε δύο επίπεδα: το επίπεδο της πρώτης άρθρωσης, ή γραμματικό επίπεδο, περιλαμβάνει μονάδες που έχουν και φωνητική μορφή και νόημα - είναι μονάδες με σημαίνον και σημαινόμενο σύμφωνα με τη σωσυριανή διάκριση. Η ελάχιστη μονάδα αυτού του επιπέδου είναι το μόρφημα (μόνημα στην ορολογία του Martinet): το μικρότερο γλωσσικό τεμάχιο που είναι φορέας νοήματος∙ π.χ. το -ει δηλώνει κατάληξη τρίτου ενικού προσώπου, οριστικής ενεστώτα. Τα μορφήματα συνδυαζόμενα σχηματίζουν μονάδες ανωτέρου επιπέδου∙ π.χ. σε επίπεδο λέξης : κάν-ει∙ σε επίπεδο φράσης : κάν-ει υπο-μον-ή∙ σε επίπεδο πρότασης : Ο Γιάνν-ης κάν-ει υπο-μον-ή κ.ο.κ.

Το επίπεδο της δεύτερης άρθρωσης, αντίθετα, περιλαμβάνει μονάδες που δεν είναι φορείς νοήματος, τα φωνήματα , τα οποία σε διάφορους συνδυασμούς σχηματίζουν μονάδες της πρώτης άρθρωσης∙ π.χ. η λέξη κάν-ει∙ /΄kani/ αναλύεται στα φωνήματα /k/ /a/ /n/ /i/ - τα οποία σε άλλους συνδυασμούς σχηματίζουν άλλες λέξεις: /ika΄na/ ικανά.

Με μια άλλη διατύπωση: ο απεριόριστος αριθμός εκφωνημάτων , προτάσεων της ανθρώπινης γλώσσας αναλύεται σε μονάδες χωρίς νόημα. Η διπλή άρθρωση, και συνακόλουθα η αναλυτικότητα , είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης γλώσσας και δεν συναντάται στις ζωικές -ή και τις ανθρώπινες- κραυγές (αλλά και στα επιφωνήματα, τον κατεξοχήν περιθωριακό γλωσσικό χώρο): το γαύγισμα π.χ. του σκυλιού δεν αναλύεται σε ελάχιστες μονάδες, οι οποίες με άλλους συνδυασμούς φτιάχνουν άλλες μονάδες που έχουν νόημα∙ σημαίνει «ολόκληρο». Το γεγονός αυτό δεν είναι άσχετο από το ότι οι -ζωικές και ανθρώπινες- κραυγές αποτελούν άμεση αντίδραση σε ερέθισμα, ανήκουν στα πρωτογενή συστήματα σήμανσης , σε αντίθεση με τη γλώσσα που ως το μοναδικό δευτερογενές σύστημα σήμανσης υπερβαίνει το «εδώ και τώρα» του σχήματος Ερέθισμα-Αντίδραση.

Από την άλλη, το χαρακτηριστικό της διπλής άρθρωσης καθιστά την ανθρώπινη γλώσσα ένα σύστημα ιδιαίτερα παραγωγικό (παραγωγικότητα) και ιδιαίτερα οικονομικό: με τον περιορισμένο αριθμό φωνημάτων που διαθέτει κάθε γλώσσα (το περισσότερο 100) δημιουργεί τον απεριόριστο αριθμό εκφωνημάτων με τα οποία συντελείται ποικιλοτρόπως η επικοινωνία. Χωρίς την οικονομία αυτή η ανθρώπινη γλώσσα θα ήταν ένα σύστημα εξαιρετικά περίπλοκο, στον βαθμό που το παιδί -αλλά και οι ενήλικες- θα έπρεπε να εκμάθει ένα απεριόριστο αριθμό ξεχωριστών σημείων , που θα ανταποκρίνονταν σε κάθε ιδιαίτερη περίσταση επικοινωνίας, συνθήκη η οποία, ούτως ή άλλως προσκρούει στις δυνατότητες της ανθρώπινης μνήμης.

Είναι ευνόητο ότι τα ζωικά συστήματα επικοινωνίας δεν εμφανίζουν ούτε την παραγωγικότητα ούτε την οικονομία που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη γλώσσα∙ αντίθετα, το ρεπερτόριο των ζωικών κραυγών είναι περιορισμένο, αποτελώντας κλειστό κώδικα, σε αντίθεση με τη γλώσσα που λόγω του χαρακτηριστικού της παραγωγικότητας συνιστά έναν κώδικα ανοιχτό.

Μ. Θεοδωροπούλου

Πηγές

• Asher, R. E., επιμ. 1994. The Encyclopedia of Language and Linguistics. 10 τόμ. Οξφόρδη & Νέα Υόρκη: Pergamon Press.
• Martinet, Α. 1976. Στοιχείαγενικήςγλωσσολογίας. Μτφρ. Α. Χαραλαμπόπουλος. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. Τίτλος πρωτοτύπου: Éléments de linguistique générale, Παρίσι: Armand Colin, 1970.
• Χριστίδης, Α.-Φ. 2001. Η φύση της γλώσσας. Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης, 21-52. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].

Πεδίο