Μονάδα γλωσσικής οργάνωσης ανάμεσα στην πρόταση (από την οποία είναι μικρότερη) και τη λέξη (από την οποία είναι συνήθως ευρύτερη). Οι λέξεις μιας πρότασης, οι οποίες διατάσσονται γραμμικά στον οριζόντιο, συνταγματικό άξονα σύμφωνα με την αρχή α+β+γ+δ, δεν συνάπτουν ισότιμες σχέσεις μεταξύ τους, π.χ. στην πρόταση Το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό, η οποία αποτελείται από έξι λέξεις, οι τρεις πρώτες συγκροτούν ένα φραστικό σύνολο, οι τρεις επόμενες ένα δεύτερο φραστικό σύνολο και οι δύο τελευταίες ένα υποσύνολο του δεύτερου συνόλου σύμφωνα με το ακόλουθο σχήμα:

[ [ [το] [μεγάλο] [ψάρι] ] [τρώει [ [το] [μικρό] ] ] ]

Βλέπουμε στο σχήμα ότι η τρίτη λέξη της πρότασης (ψάρι) έχει μεγαλύτερη σχέση με την πρώτη λέξη της πρότασης (το) παρά με την τέταρτη λέξη (τρώει), από την οποία ωστόσο τη χωρίζει μικρότερη απόσταση. Παράλληλα, η πέμπτη λέξη της πρότασης (το) έχει αμεσότερη σχέση με το επίθετο που την ακολουθεί (μικρό) παρά με το προτασσόμενο ρήμα (τρώει), από το οποίο τη χωρίζει η ίδια απόσταση.

Η ανάλυση της πρότασης σε άμεσα συστατικά αποκαλύπτει την κάθετη, ιεραρχική δομή, ότι δηλαδή τα διάφορα γλωσσικά στοιχεία της πρότασης ομαδοποιούνται και οργανώνονται σε φράσεις, οι οποίες συνήθως οριοθετούνται φωνολογικά (οι ενότητες το μεγάλο ψάρι και το μικρό αποτελούν και φωνολογικά σύνολα εφόσον είναι δυνατόν να χωριστούν με μια μικρή παύση που θα τα απομονώσει από την υπόλοιπη πρόταση) και έχουν συντακτική συνοχή και αυτονομία καθώς μπορούν να μετακινούνται σε διαφορετικές θέσεις της πρότασης (π.χ. τρώει το μεγάλο ψάρι το μικρό, το μικρό το τρώει το μεγάλο ψάρι) ή να αντωνυμικοποιούνται ως σύνολα (π.χ. αυτό τρώει εκείνο).

Οι φράσεις ανήκουν σε ορισμένα είδη ανάλογα με την κεφαλή τους, δηλαδή τη λέξη που δεσπόζει στη φράση. Έτσι, έχουμε ονοματικές φράσεις (το μεγάλο ψάρι), ρηματικές (τρώει το μικρό), επιθετικές (ικανός να διοικεί), προθετικές (με τη Μαρία), επιρρηματικές (πολύ καλά) κλπ. Αυτές οι φράσεις είναι αναπτύγματα των λεξικών κατηγοριών . Παράλληλα υπάρχουν και γραμματικές ή λειτουργικές κατηγορίες (άρθρο, χρόνος, συμφωνία κλπ.), οι οποίες, σύμφωνα με πρόσφατα μοντέλα, αναπτύσσονται επίσης σε φραστικό επίπεδο. Οι ομιλητές μιας γλώσσας, εκτός από την ιεραρχική δομή, έχουν υποσυνείδητη γνώση και των ποικίλων ειδών, δηλαδή της φύσης, των φράσεων, όπως δείχνει το γεγονός ότι μπορούν στον παραδειγματικό άξονα να εναλλάσσουν ομοειδείς φράσεις π.χ. στη θέση μιας ονοματικής φράσης (το μεγάλο ψάρι) μπορεί να τεθεί μόνο μια άλλη ομοειδής της (π.χ. το μεγάλο σουπερμάρκετ), στη θέση μιας επιθετικής φράσης (ικανός να διοικεί) τίθεται άλλη επιθετική (κατάλληλος να διοικεί), τη θέση του οριστικού άρθρου (ο) μπορεί να πάρει το αόριστο (ένας) κ.ο.κ. Πρέπει να επισημάνουμε ότι μια φράση μπορεί να απαρτίζεται από μόνο μία λέξη: π.χ. στην πρόταση μαθητές τραγουδούσαν στη γιορτή του σχολείου μελωδικά, η ονοματική φράση μαθητές και η επιρρηματική φράση μελωδικά αποτελούνται από μία μόνο λέξη, αλλά είναι ταυτόχρονα και φράσεις, καθώς μπορούν να εναλλαγούν στον παραδειγματικό, κάθετο άξονα με φράσεις αποτελούμενες από περισσότερες λέξεις, π.χ. οι μικροί μαθητές της πρώτης τάξης τραγουδούσαν στην αυλή του σχολείου πολύ μελωδικά.

Σύμφωνα με νεότερα γενετικά μοντέλα, οι ποικίλες φράσεις (ονοματική, ρηματική, προθετική κλπ.) παρουσιάζουν αναλογίες ως προς την εσωτερική δομή τους, οι οποίες επιτρέπουν γενικεύσεις και αναγωγή των ποικίλων συντακτικών κανόνων σε πολύ γενικές αρχές. Έτσι, όλες οι κύριες λεξικές (αλλά και οι λειτουργικές) κατηγορίες (ουσιαστικό, επίθετο, ρήμα, πρόθεση) μπορούν να δέχονται συμπληρώματα, πρβ. τα υπογραμμισμένα στοιχεία (π.χ. κρίνω το βιβλίο, κριτική του βιβλίου, χρήσιμος στην κυκλοφορία, από τη Θεσσαλονίκη) ή προσαρτήματα (π.χ. κρίνω αυστηρά, αυστηρή κριτική, πολύ χρήσιμος, μέσα από τη Θεσσαλονίκη) και να έχουν υποκείμενα (εγώ κρίνω, κριτική του Γιώργου, θεωρώ [τον Πέτρο έξυπνο], βλέπω [τον Γιάννη στη φυλακή]) ή άλλους προσδιορισμούς κ.λπ.

Εκτός όμως από τις γραμματικές ή συντακτικές φράσεις, οι οποίες συγκροτούνται σε ενότητες στο συντακτικό επίπεδο, μπορεί κανείς να διακρίνει τις λεξικές φράσεις ή φραστικά λεξήματα, ενότητες που συγκροτούνται ήδη από το λεξικό. Στα ελληνικά πολύ κοινοί τύποι λεξικής φράσης έχουν π.χ. τη δομή [ουσιαστικό + ουσιαστικό σε γενική), [ουσιαστικό + ομοιόπτωτο ουσιαστικό], [επίθετο + ουσιαστικό] κλπ. Παραδείγματα του πρώτου είδους είναι φραστικά λεξήματα όπως φακοί επαφής, ποτήρια κρασιού, γυαλιά ηλίου, άδεια οδήγησης κλπ.· του δεύτερου παιδί-θαύμα, λέξεις-κλειδιά κλπ.· του τρίτου πολιτικός μηχανικός, παιδική χαρά, εκλογικό βιβλιάριο, ηλεκτρονικός υπολογιστής κλπ. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πολλές φορές τα όρια ανάμεσα στη σύνταξη και το λεξικό είναι ιδιαίτερα ασαφή, εφόσον δεν υπάρχει ουσιαστικός περιορισμός στη δημιουργία φραστικών λεξημάτων με βάση οποιαδήποτε ατομικά λεξήματα (π.χ. τα σύστημα ιδεών, τρόπος ζωής, καταγγελία-σοκ, φάρμακο-ασπίδα, άνθρωπος-αράχνη είναι πιο κοντά στο λεξικό με την έννοια ότι κωδικοποιούνται αρκετά κοινοί λεξικοί σχηματισμοί, ενώ τα ντύσιμο υψηλού γούστου, επιχείρηση προδιαγραφών, συμβόλαιο-πρόκληση, προμήθεια-σοκ, μήνυμα-βόμβα είναι ίσως πιο κοντά στη γραμματική με την έννοια ότι κατασκευάζονται από ελεύθερους συνδυασμούς ατομικών λεξημάτων).

Γ. Καρανάσιος

Πηγές

• Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. 1988. Σημειώσεις λεξικολογίας. Θεσσαλονίκη.
• Bloomfield, L. 1935. Language. Λονδίνο: Allen & Unwin. (Αμερικ. έκδ., Νέα Υόρκη: Holt, Rinehart & Winston, 1933).
• Chomsky, N. 1965. Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge, Mass.: MIT Press.
• Chomksy, N. 1986. Knowledge of Language: Its Nature, Origin and Use. Νέα Υόρκη: Convergence, Praeger Publishers.
• Fromkin, V. & R. Rodman. 1988. An Introduction to Language. 4η έκδ. Νέα Υόρκη: Holt, Rinehart & Winston, Inc.
• Κρύσταλ Ντ. 2000. Λεξικόγλωσσολογίαςκαιφωνητικής. Μτφρ. Γ. Ξυδόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.
• Lyons, J. 1968. Introduction to Theoretical linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.
• Lyons, J. 1995. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία. Μτφρ. Μ. Αραποπούλου et al. Επιμ. Γ. Kαρανάσιος, Αθήνα: Πατάκης.
• Mότσιου, B. 1994. Στοιχεία λεξικολογίας. Αθήνα: Νεφέλη.
• Radford, A. 1998. Transformational Grammar. Cambridge: Cambridge University Press.

Πεδίο