Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον χρόνο με δύο τρόπους: γραμμικά και κυκλικά. Και οι δύο αυτές αντιλήψεις προέρχονται από την ανθρώπινη εμπειρία: από τη μια μεριά υπάρχει η γραμμική πορεία της ζωής από τη γέννηση ως τον θάνατο και από την άλλη η κυκλική εναλλαγή της ημέρας και της νύχτας και των εποχών. Παρά το γεγονός ότι η κυκλική διάσταση του χρόνου συνδέεται με τον κύκλο της γεωργικής παραγωγής καθώς και με το πολύ σημαντικό για τον άνθρωπο φαινόμενο του ρυθμού, οι περισσότεροι πολιτισμοί δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στη γραμμικότητα· ακόμη και όσοι φαίνεται να προβάλλουν την κυκλική διάσταση, φαίνεται ότι βλέπουν τον χρόνο ως μια γραμμική διαδοχή κύκλων.

Το αποτέλεσμα είναι ότι οι άνθρωποι κατά κανόνα αντιλαμβάνονται τον χρόνο σαν μια γραμμή που εκτείνεται απεριόριστα προς το παρελθόν και προς το μέλλον· ο άξονας του χρόνου μπορεί να παρασταθεί γραφικά ως εξής:

παρελθόν παρόν μέλλον

Κεντρικό σημείο του άξονα είναι το παρόν, το οποίο βέβαια δεν είναι σταθερό· όχι μόνο είναι διαφορετικό για κάθε άνθρωπο, αλλά μετακινείται ανά πάσα στιγμή στο επόμενο σημείο της ευθείας. Στην αντίληψή μας όμως τα όρια του παρόντος μπορούν να επεκταθούν σχεδόν απεριόριστα: το τώρα μπορεί να αναφέρεται πραγματικά σε μία στιγμή (Τώρα οι αθλητές ξεκινούν την κούρσα των 100 μέτρων) ή σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα (Τώρα ο άνθρωπος μπορεί να ταξιδεύει με ταχύτητα μεγαλύτερη από εκείνη του ήχου). Πρόκειται για μία από τις εκδηλώσεις της υποκειμενικότητας που χαρακτηρίζει την αντίληψη του χρόνου, η οποία φαίνεται καθαρά και από το ότι ορισμένοι άνθρωποι έχουν καλή και άλλοι κακή αίσθηση του χρόνου, όπως και από το ότι όλοι αισθανόμαστε ότι ο χρόνος περνάει πιο γρήγορα όταν περνάμε καλά.

Όλες οι γλώσσες έχουν μέσα για να εκφράσουν τις χρονικές έννοιες, τουλάχιστον σε επίπεδο λεξιλογίου· πολλές γλώσσες, ανάμεσά τους και η ελληνική, αποτυπώνουν την έκφραση του χρόνου και στο γραμματικό τους σύστημα, κυρίως στο ρήμα.

Τα λεξικά μέσα (επιρρήματα, επίθετα, ονόματα και ολόκληρες φράσεις ) μπορούν να εκφράσουν οτιδήποτε έχει σχέση με τον χρόνο: να αποδώσουν μετρήσεις με μικρή ή μεγάλη ακρίβεια (το ταξίδι κρατάει γύρω στις πέντε ώρες∙ η χημική αντίδραση ολοκληρώθηκε σε 50 νανοδευτερόλεπτα), να τοποθετήσουν τα γεγονότα στον χρόνο απόλυτα ή σχετικά (η εκτόξευση θα πραγματοποιηθεί στις 11 Νοεμβρίου, 09:45 ώρα Ελλάδος∙ Παλιά πήγαινα συχνά στο θέατρο), να αναφερθούν στην εσωτερική χρονική σύσταση των γεγονότων (μιλάει αδιάκοπα∙ στιγμιαίος δισταγμός), να εκφράσουν αποτιμήσεις (είναι πολύ νωρίς για να φύγουμε∙ μπράβο ταχύτητα!). Είναι ενδιαφέρον να επισημανθεί ότι πολλές από τις χρονικές εκφράσεις έχουν προέλθει μεταφορικά από τοπικές.

Η γραμματική κατηγορία του χρόνου επιτελεί μόνο μία από τις λειτουργίες αυτές: τοποθετεί τα γεγονότα στον άξονα του χρόνου σε σχέση με το παρόν της ομιλήτριας ή με κάποιο άλλο γεγονός. Πρόκειται δηλαδή για δεικτική κατηγορία. Οι σχετικές πληροφορίες στις περισσότερες γλώσσες και στην ελληνική περιλαμβάνονται στο ρήμα· πρέπει όμως να τονιστεί ότι οι τύποι του ρήματος που παραδοσιακά ονομάζονται χρόνοι δεν εκφράζουν μόνο γραμματικό χρόνο αλλά και όψη. Οι καθαρά χρονικές κατηγορίες που εκφράζονται από το ελληνικό ρήμα είναι οι τρεις χρονικές βαθμίδες: παρελθόν (αόριστος και παρατατικός), παρόν (ενεστώτας) και μέλλον (τέλειος και ατελής μέλλοντας), καθώς και η σχέση του προτερόχρονου στο παρελθόν (υπερσυντέλικος) και στο μέλλον (συντελεσμένος μέλλοντας) ή σε οποιονδήποτε χρόνο (περιφραστική μετοχή/γερούνδιο: θα φύγει έχοντας φάει) και του ταυτόχρονου (μετοχή ενεστώτα/γερούνδιο: σφουγγάριζε τραγουδώντας). Οι τύποι του ρήματος στις παρενθέσεις είναι εκείνοι που η βασική τους σημασία αντιστοιχεί στην περιγραφή που προηγείται, πρέπει όμως να σημειωθεί ότι η γλώσσα παρουσιάζει μεγάλη ευελιξία, με αποτέλεσμα να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σχεδόν οποιοσδήποτε τύπος για οποιαδήποτε χρονική βαθμίδα ή σχέση· χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η χρήση του αορίστου (φύγαμε!, έφτασε!) για να δηλώσει μελλοντική ενέργεια.

Ο παρακείμενος αποτελεί αμφιλεγόμενη κατηγορία διαγλωσσικά. Έχουν διατυπωθεί οι απόψεις ότι δεν δηλώνει καμία χρονική έννοια, ότι δηλώνει μόνο όψη και όχι χρόνο, ότι δηλώνει παροντικό χρόνο, παρελθοντικό χρόνο ή το προτερόχρονο στη σφαίρα του παρόντος.

Οι εγκλίσεις του ρήματος (υποτακτική και προστακτική) θεωρείται γενικότερα ότι δεν εκφράζουν χρόνο, παρά μόνο όψη, αν και τελευταία έχει διατυπωθεί η άποψη ότι εκφράζουν το υστερόχρονο.

Α. Μόζερ

Πηγές

• Βελούδης, Γ. 1989. O μεταγλωσσικός χαρακτήρας του Παρακείμενου: Παρακείμενος A'. Mελέτεςγιατηνελληνικήγλώσσα10:359-378.
• Binnich, R. I. 1991. Time and the Verb: A Guide to Tense and Aspect. Οξφόρδη: Oxford University Press.
• Comrie, B. 1976. Aspect. Cambridge: Cambridge University Press.
• Comrie, B. 1985. Tense. Cambridge: Cambridge University Press.
• Chung, S. & A. Timberlake. 1985. Tense, aspect and mood. Στο Grammatical Categories and the Lexicon, 3ος τόμ. του Language Typology and Syntactic Description, επιμ. Τ. Shopen, 202-258. Cambridge: Cambridge University Press.
• Dahl, Ö. 1985. Tense and Aspect Systems. Οξφόρδη: Blackwell.
• Holton, D., P. Mackridge & I. Philippaki-Warburton. 1997. Greek Grammar: A Comprehensive Grammar of the Modern Language. Λονδίνο: Routledge. Ελλ. Μτφρ. B. Σπυρόπουλος με τίτλο Γραμματική της ελληνικής γλώσσας (Aθήνα: Πατάκης, 1999).
• Hopper, P. J., επιμ. 1982. Tense-Aspect: Between Semantics and Pragmatics. Typological Studies in Language 1. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins.
• Κλαίρης, X. & Γ. Μπαμπινιώτης. 2005. Γραμματική της νέας ελληνικής, Δομολειτουργική - Eπικοινωνιακή. Aθήνα: Eλληνικά Γράμματα.
• Μόζερ, Α. 1994. Ποιόν και απόψεις του ρήματος. Aθήνα: Παρουσία.
• Μόζερ, Α. 2005. Άποψη και χρόνος στην ιστορία της ελληνικής. Aθήνα: Παρουσία.
• Mourelatos, A. P. D. 1978. Events, processes and states. Linguistics and Philosophy 2:415-434.
• Nikiforidou, K. 2004. Grammatical Meaning and Construal: A Cognitive Linguistic Approach. Parousia Monograph Series 61. Αθήνα: Parousia.
• Rothstein, S. 2003. Structuring Events: A Study in the Semantics of Aspect. Οξφόρδη: Blackwell.
• Seiler, H. 1952. L'Aspect et le temps dans le verbe néo-grec. Παρίσι: Les Belles Lettres.
• Τζεβελέκου, M. 1988. Xρόνος, ρηματική όψη και ποιόν ενεργείας: Πλευρές των σχέσεών τους. Mελέτες για την ελληνική γλώσσα 9:369-388.
• Thieroff, R. & J. Ballweg, επιμ. 1994. Tense Systems in European Languages. Tübingen: Niemeyer.
• Tzevelekou, M. 1995. Catégorisation lexicale et aspect: Le système aspectuel du grec moderne. Διδακτορική διατρ., Université Paris VII.
• Vendler, Z. 1967. Linguistics in Philosophy. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press.
• Verkuyl, H. J. 1993. A Theory of Aspectuality: The Interaction Between Temporal and Atemporal Structure. Cambridge Studies in Linguistics 64. Cambridge: Cambridge University Press.

Πεδίο