Τα γλωσσικά στοιχεία παρατίθενται γραμμικά το ένα δίπλα στο άλλο στον οριζόντιο, συνταγματικό άξονα και η γραμμικότητα γίνεται αντιληπτή στον χρόνο όταν μιλάμε και στον χώρο όταν γράφουμε. Όμως οι προτάσεις δεν είναι απλώς γραμμικές ακολουθίες γλωσσικών στοιχείων της μορφής α+β+γ+δ, αλλά διέπονται και από μια ιεραρχική δομή, που αφορά τις ομαδοποιήσεις των γλωσσικών στοιχείων, π.χ. (α+β) + (γ+δ), και τη δημιουργία μιας κάθετης διάταξης διαδοχικών επιπέδων, η οποία αντανακλά τη λεγόμενη ανάλυση σε άμεσα συστατικά. H έννοια τέθηκε από τον Bloomfield στο πλαίσιο του δομισμού και του κατανεμητισμού , χρησιμοποιήθηκε από τους συνεχιστές του Wells και Harris, και τυποποιήθηκε στο πλαίσιο ενός μαθηματικού, γενετικού μοντέλου από τον Chomsky.

Οι φυσικοί ομιλητές μπορούν να αναγνωρίσουν ότι οι ποικίλες προτάσεις που παράγονται σε μια γλώσσα είναι δυνατόν να αναλυθούν σε απλούστερα συστατικά, π.χ. μια κοινή πρόταση όπως ο ήλιος είναι λαμπερός συγκροτείται από δύο άμεσα συστατικά, τα ο ήλιος και είναι λαμπερός, τα οποία είναι φραστικού επιπέδου και αναλύονται στη συνέχεια σε τερματικά, μη αναλύσιμα περαιτέρω, άμεσα συστατικά λεξικού επιπέδου: η φράση ο ήλιος αποτελείται από τις λέξεις ο και ήλιος, ενώ η φράση είναι λαμπερός απαρτίζεται από τις λέξεις είναι και λαμπερός. Η δομή αυτή μπορεί να παρασταθεί είτε με παρενθέσεις είτε με φραστικό δείκτη ως εξής:

Χ [ ψ [ [ ο ] [ήλιος] ] ζ [ [ είναι ] [λαμπερός] ] ]

Χ

/

ψ ζ

/ /

ο ήλιος είναι λαμπερός.

Όπως δείχνει το σχήμα, η πρόταση εμπεριέχει τέσσερα έσχατα, τερματικά συστατικά. Τα δύο πρώτα, ο και ήλιος, είναι άμεσα συστατικά του ανώτερου φραστικού συνόλου ψ και τα δύο επόμενα, είναι και λαμπερός, είναι άμεσα συστατικά του ανώτερου ζ, ενώ τα ψ και ζ αποτελούν τα άμεσα συστατικά του χ, ενός συστατικού που βρίσκεται σε ακόμα ανώτερο επίπεδο από τα ψ και ζ.

Η ανάλυση σε άμεσα συστατικά, ως μέρος της γλωσσικής γνώσης των ομιλητών, αποτελεί έναν μηχανισμό άρσης μιας σειράς από δομικές αμφισημίες , οι οποίες οφείλονται στη δυνατότητα διαφορετικών ομαδοποιήσεων των γλωσσικών στοιχείων στο πλαίσιο της ίδιας γραμματικής πρότασης. Παραδείγματα: α) στην πρόταση πάρε το δικό σου, η λέξη το μπορεί να αποκωδικοποιηθεί είτε ως οριστικό άρθρο και να συναφθεί στην κτητική αντωνυμία δικό σου (: πάρε αυτό που είναι δικό σου) είτε ως αντωνυμία που αποτελεί συμπλήρωμα του ρήματος πάρε (: απόκτησέ το, πάρε το για δικό σου), δηλαδή η διαχωριστική γραμμή που ορίζει τα άμεσα συστατικά μπορεί να τεθεί σε δύο διαφορετικές θέσεις είτε πάρε / το δικό σου είτε πάρε το/ δικό σου· β) στην ονοματική φράση το σπίτι του γιου του Κώστα η πέμπτη λέξη του μπορεί να εκληφθεί είτε ως άρθρο του κύριου ονόματος είτε ως κτητικό που συντάσσεται με τη γενική γιου, επομένως οι δυνατές αναλύσεις είναι είτε το σπίτι του γιου/ του Κώστα είτε το σπίτι του γιου του / Κώστα· γ) στην πρόταση οι φίλοι μου συνέστησαν ξεκούραση η γενική μου είναι δυνατόν να συντάσσεται είτε με την ονοματική φράση οι φίλοι μου, ως κτητικό, είτε με το ρήμα συνέστησαν, στο οποίο μπορεί να είναι έμμεσο αντικείμενο (οι φίλοι μου/ συνέστησαν ξεκούραση και οι φίλοι / μού συνέστησαν ξεκούραση αντίστοιχα)· δ) στην ονοματική φράση πολλοί νέοι εργάτες και τεχνίτες τα επίθετα πολλοί νέοι είναι δυνατόν να προσδιορίζουν είτε μόνο το πρώτο ουσιαστικό εργάτες είτε και τα δύο ουσιαστικά εργάτες και τεχνίτες, δύο δομές: είτε [πολλοί νέοι εργάτες] και τεχνίτες είτε [ [πολλοί νέοι] [εργάτες και τεχνίτες] ], κ.ο.κ.

Όμως, οι ομιλητές γνωρίζουν περισσότερα από την ιεραρχική δομή των προτάσεων και συγκεκριμένα έχουν επίγνωση της φύσης των φράσεων και των λέξεων που συγκροτούν προτάσεις. Αυτό γίνεται αντιληπτό από την ικανότητά τους να εναλλάσσουν στον παραδειγματικό άξονα ισοδύναμα γλωσσικά στοιχεία. Έτσι, στην πρόταση ο Πέτρος συνάντησε τη Μαρία η φράση ο Πέτρος μπορεί να εναλλαγεί από τις ο πατέρας/ ένας δημοσιογράφος/ η δασκάλα της τάξης κ.ο.κ., ενώ η λέξη συνάντησε μπορεί να εναλλαγεί από τις είδε/ άκουσε/ φίλησε κ.ο.κ. Οι ομιλητές εντάσσουν τις φράσεις και τις λέξεις σε κατηγορίες (ονοματική φράση, ρηματική , προθετική (προθετική φράση) κλπ. / ουσιαστικό, ρήμα, επίθετο κλπ), που ορίζονται κατανεμητικά, δηλαδή με βάση τις θέσεις που καλύπτουν στην πρόταση, και όχι εννοιακρατικά (όπως στην παραδοσιακή γραμματική). Έτσι, οι κόμβοι ψ και ζ κ.ο.κ. μπορούν να ταυτοποιηθούν και να χαρακτηριστούν με βάση την κατηγορία στην οποία ανήκουν, ως ονοματική φράση, ρηματική φράση κ.ο.κ. Με βάση τα δύο αυτά είδη γνώσης (ομαδοποιήσεις των γλωσσικών στοιχείων, κατηγοριακές ετικέτες των φράσεων και των λέξεων) συγκροτήθηκαν οι κανόνες φραστικής δομής (π.χ. Πρόταση à Ονοματική Φράση + Ρηματική Φράση, Ρηματική Φράση à Ρήμα + Ονοματική Φράση κλπ.), που αποτέλεσαν αργότερα τη βάση των γενετικών μοντέλων.

Η ανάλυση σε άμεσα συστατικά μπορεί να συνεχιστεί και στο μορφολογικό επίπεδο, δηλαδή στο πλαίσιο της λέξης, πράγμα που καταργεί τη διάκριση μορφολογίας και σύνταξης και συνεπάγεται διεύρυνση του πεδίου της σύνταξης. Και αυτό διότι ακόμα και μέσα στο πλαίσιο μιας λέξης, η οποία ορίζεται ως ο ελάχιστος ελεύθερος τύπος, μπορεί να ανιχνευθεί ένα είδος ιεραρχικής δομής. Ας πάρουμε για παράδειγμα μια πολυσύνθετη λέξη, το ρήμα αποϊδεολογικοποιώ. Αυτή αποτελείται από πέντε μορφήματα : απο-ιδε(ο)-λογικο-ποι-ώ. Και εδώ, εκτός από τη γραμμικότητα και την οριζόντια διάσταση, υπάρχει και μια κάθετη διάταξη επιπέδων (ιεραρχική δομή): π.χ. το πρώτο μόρφημα δεν σχηματίζει ένα ανώτερο συστατικό με το δεύτερο. Αντίθετα, το τελευταίο ω σχηματίζει με το προηγούμενο το ανώτερο συστατικό ποιώ. Το ποιώ σε συνδυασμό με το λογικο- συγκροτούν το ανώτερο συστατικό λογικοποιώ και με τον ίδιο τρόπο στη συνέχεια παράγονται τα ιδεολογικοποιώ και αποϊδεολογικοποιώ, σύμφωνα με το ακόλουθο σχήμα:

[απο [ιδεο [λογικο [ποι [ώ] ] ] ] ]

Έτσι, η ανάλυση σε άμεσα συστατικά προχωράει με διμερή διακλάδωση από κάτω προς τα πάνω.

Γ. Καρανάσιος

Πηγές

• Bloomfield, L. 1935. Language. Λονδίνο: Allen & Unwin. (Αμερικ. έκδ., Νέα Υόρκη: Holt, Rinehart & Winston, 1933).)
• Chomsky, N. 1965. Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge, Mass.: MIT Press.)
• Chomsky, N. 1986. Knowledge of Language: Its Nature, Origin and Use. Νέα Υόρκη: Convergence, Praeger Publishers.)
• Κρύσταλ Ντ. 2000. Λεξικόγλωσσολογίαςκαιφωνητικής. Μτφρ. Γ. Ξυδόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.)
• Lyons, J. 1968. Introduction to Theoretical linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.)
• Lyons, J. 1995. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία, Μτφρ. Μ. Αραποπούλου et al. Επιμ. Γ. Kαρανάσιος, Αθήνα: Πατάκης.)
• Παυλίδου, Θ. 2001. Μονάδες -επίπεδα της γλωσσικής ανάλυσης. Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές ως την ύστερη αρχαιότητα, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης, 53-61. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].

Πεδίο