Ε1. Ο ρόλος του ατόμου στην αρχαία ελληνική ιστοριογραφία

Μια βασική διαφορά ανάμεσα στην αρχαία ελληνική ιστοριογραφία και τη σύγχρονη έγκειται στον σπουδαίο ρόλο που διαδραματίζει στην πρώτη το άτομο ως φορέας της ιστορικής εξέλιξης. Ενώ δηλαδή οι σύγχρονοι ιστορικοί εντοπίζουν και αναλύουν ευρύτερες αιτίες, οι αρχαίοι ιστορικοί τείνουν να εκλαμβάνουν το άτομο ως το κύριο υποκείμενο της ιστορικής αιτιότητας. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι στην αρχαία ιστοριογραφία δεν παρουσιάζονται και ευρύτερες αιτίες (αρκεί ίσως να θυμηθούμε το πώς επηρεάζει ο πόλεμος τη συμπεριφορά των ανθρώπων στον Θουκυδίδη), το βάρος όμως πέφτει οπωσδήποτε στους τρόπους με τους οποίους το άτομο διαμορφώνει τα γεγονότα.

Αυτή η επικέντρωση στο άτομο χαρακτηρίζει την αρχαία ελληνική ιστοριογραφία από τις απαρχές του είδους. Ήδη στον Ηρόδοτο η στροφή στον εσωτερικό κόσμο των χαρακτήρων και η παρουσίαση των κινήτρων τους χρησιμοποιούνται συστηματικά ως μέσο ερμηνείας των γεγονότων. Το ίδιο συμβαίνει σε όλα τα αρχαία ελληνικά ιστορικά έργα. Ακόμη και στο αυστηρό κείμενο του Θουκυδίδη, όπου αναλύονται παράγοντες όπως η οικονομική δύναμη και τα γενικότερα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης, ο μεγάλος αριθμός των δημηγοριών και ο καταλυτικός ρόλος που διαδραματίζουν χαρακτήρες όπως ο Περικλής, ο Νικίας και ο Αλκιβιάδης καταδεικνύουν τη σημασία που αποδίδεται στην παρουσίαση του ατόμου και στη δυνατότητά του να επηρεάσει τις εξελίξεις. Στην ιστοριογραφία, βέβαια, αντίθετα από ό,τι συμβαίνει στη βιογραφία, δεν παρακολουθούμε τις ιστορίες των χαρακτήρων να εκτυλίσσονται πλήρως. Η πληροφόρηση περιορίζεται κατά κανόνα σε επεισόδια που σχετίζονται με τη δημόσια δράση των χαρακτήρων. Σε κάποιες περιπτώσεις προσώπων που παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στα εξιστορούμενα γεγονότα η αφήγηση μπορεί να παρουσιάζει περιστατικά από το παρελθόν τους, ακόμη και λεπτομέρειες προσωπικού χαρακτήρα. Και πάλι, όμως, ο στόχος είναι να αναδειχθούν τα χαρακτηριστικά εκείνα της ιδιοσυγκρασίας τους που συνετέλεσαν στην επιτυχία ή αποτυχία των εγχειρημάτων που ανέλαβαν αργότερα στον δημόσιο βίο τους.

Η κεντρική θέση των ατόμων στα αρχαία ελληνικά ιστορικά έργα αναδεικνύεται πολύ καθαρά μέσα από τις αφηγηματικές στρατηγικές που χρησιμοποιούν οι ιστορικοί για να τα παρουσιάσουν. Συχνά η παρέμβαση ενός χαρακτήρα μεταβάλλει δραστικά την πορεία της πλοκής. Η άφιξη του Γύλιππου στις Συρακούσες αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από τον Θουκυδίδη. Σε μια αντίστοιχη περίπτωση από τον Πολύβιο, στην περιγραφή του τρόπου με τον οποίο ο Λακεδαιμόνιος Ξάνθιππος βοήθησε τους Καρχηδόνιους, που ως τότε είχαν υποστεί αλλεπάλληλες ήττες από τους Ρωμαίους, να κατατροπώσουν το στράτευμα του υπάτου Μ. Ατίλιου Ρήγουλου, ο ιστορικός κατακλείοντας την περιγραφή δηλώνει ρητά ότι ο λόγος που συμπεριέλαβε αυτό το επεισόδιο ήταν να δείξει ότι η συμβουλή ενός και μόνο ανθρώπου μπορεί να καταστρέψει έναν εμπειροπόλεμο και αξιόμαχο στρατό (1.36.4-5). Η δυνατότητα των ατόμων να επηρεάσουν τις εξελίξεις προβάλλεται ακόμη μέσω της συστηματικής παρουσίασης των νοητικών διεργασιών τους. Οι αντιλήψεις των χαρακτήρων ενδιαφέρουν όχι μόνο γιατί αντικατοπτρίζουν με μεγαλύτερη ή μικρότερη ακρίβεια την πραγματικότητα, αλλά και γιατί συχνά την καθορίζουν. Στις περιγραφές των πολεμικών επιχειρήσεων, για παράδειγμα, η προσεκτική παρατήρηση της στρατηγικής και των αδύνατων σημείων του αντιπάλου εξασφαλίζει συνήθως υψηλά ποσοστά επιτυχίας. Υπάρχουν ασφαλώς και περιπτώσεις όπου η έκβαση διαμορφώνεται από αστάθμητους παράγοντες ή όπου οι αντιμαχόμενοι παρουσιάζονται εξίσου διορατικοί. Κατά κανόνα, όμως, ο χαρακτήρας που κάνει τους σωστότερους υπολογισμούς διεκδικεί και τις περισσότερες πιθανότητες να αναδειχθεί νικητής.

Η παρουσίαση των νοητικών διεργασιών των χαρακτήρων μοιραία εγείρει το ακανθώδες θέμα των πηγών των αρχαίων Ελλήνων ιστορικών. Το ζήτημα αυτό δημιουργεί περισσότερα προβλήματα αναφορικά με την αυθεντικότητα του υλικού που παρουσιάζεται και από την παράθεση των δημηγοριών των χαρακτήρων. Είναι ασφαλέστερο να καταγράψει κανείς τον τρόπο που χειρίστηκαν τα γεγονότα οι χαρακτήρες παρά τον τρόπο που τα προσέλαβαν. Μπορούν φυσικά να γίνουν διάφορες εικασίες για τις διαδικασίες με τις οποίες οι ιστορικοί συνήγαν τα συμπεράσματά τους για τα κίνητρα των χαρακτήρων. Κάποιες φορές θα έπρεπε να στηριχθούν στο κριτήριο της πιθανοφάνειας για να τα αποκαταστήσουν. Άλλοτε θα τα επινοούσαν με βάση τη γνώση των όσων ακολούθησαν ή τις απόψεις τους για τον χαρακτήρα των εμπλεκόμενων προσώπων. Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε την πίστη των αρχαίων Ελλήνων ιστορικών στη μεθοδολογική αξία της εξέτασης αυτοπτών μαρτύρων. Είναι εύλογο ότι δεν θα άφηναν αναξιοποίητες τις προφορικές μαρτυρίες που είχαν στη διάθεσή τους.

Βιβλιογραφία

BARAGWANATH, E. 2008. Motivation and Narrative in Herodotus, Οξφόρδη.

GRIBBLE, D. 2006. «Individuals in Thucydides», στο: A. RENGAKOS - A. TSAKMAKIS (εκδ.), Brill's Companion to Thucydides, Leiden, 439-68.