Δ4. Η άσκηση πολεμικής

Η πολεμική ήταν αρκετά διαδεδομένη ανάμεσα στους αρχαίους Έλληνες ιστορικούς. Είναι ενδιαφέρον ότι κάποια σχετικά παραδείγματα απαντούν ήδη στον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη. Στις πρώιμες αυτές εκφάνσεις της, η πολεμική είναι συνήθως ανώνυμη και αποσκοπεί στο να καταδείξει την ανωτερότητα της παράδοσης που ακολουθεί ο ιστορικός και της μεθόδου που επιλέγει για να συγκεντρώσει το υλικό του. Αυτό συμβαίνει, λόγου χάρη, όταν ο Ηρόδοτος αμφισβητεί όσα αναφέρονται σχετικά με τα νερά του Νείλου (2.19-34) και τον Ηρακλή (2.42.5) ή όταν ο Θουκυδίδης θέτει στο στόχαστρό του τους λογογράφους, που δίνουν προτεραιότητα στην τέρψη των αναγνωστών τους και όχι στη διακρίβωση της αλήθειας (1.21). Ακόμη όμως και από αυτά τα πρώτα ιστορικά έργα δεν λείπουν οι περιπτώσεις επώνυμης κριτικής, όπως, για παράδειγμα, του Ηρόδοτου εναντίον του Ομήρου (2.112-20) και του Θουκυδίδη εναντίον του Ελλάνικου (1.97.2).

Με την πάροδο του χρόνου, βέβαια, και καθώς το γραμματειακό είδος της ιστοριογραφίας εξελίσσεται και οι εκπρόσωποί του πληθαίνουν, παρουσιάζονται περισσότερες ευκαιρίες αντιπαράθεσης και η πολεμική αρχίζει να ασκείται με συστηματικό τρόπο. Οι ιστορικοί δεν διστάζουν να διακόπτουν την αφήγηση των γεγονότων για να διορθώνουν τις ιστορικές ανακρίβειες που εντοπίζουν στα έργα των ομοτέχνων τους αλλά και για να τους ελέγχουν για τις μεθοδολογικές επιλογές τους. Ζητήματα όπως η παράθεση των δημηγοριών, η ενσωμάτωση των παρεκβάσεων, η κριτική των πηγών και η στάση που οφείλει να κρατάει ο ιστορικός απέναντι στην παρουσίαση παράδοξων και συγκινητικών καταστάσεων επανέρχονται πολύ συχνά στα αποσπάσματα που διαθέτουμε. Η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο Πολύβιος, για τον οποίο, όχι άδικα, έχει ειπωθεί ότι με την κριτική που ασκεί στους ομοτέχνους του προσφέρει το υλικό για ένα εγχειρίδιο ιστοριογραφίας. Κρίνοντας όμως από το είδος και το ύφος της πολεμικής που απαντά σε αποσπάσματα άλλων ιστορικών, όπως του Κτησία από την Κνίδο (FGrH 688 T 8) και του Δούρι από τη Σάμο (FGrH 76 F 1), εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε ότι η περίπτωση του Πολύβιου δεν θα έμοιαζε τόσο ξεχωριστή, αν είχαν διασωθεί περισσότερα ιστορικά κείμενα της περιόδου που ακολούθησε τον Θουκυδίδη.

Η συστηματοποίηση της πολεμικής συνδέεται προφανώς με την αύξηση της παραγωγής ιστορικών έργων που σημειώθηκε μετά τον 4ο αι. Το πλήθος και η ποικιλία των κειμένων που δημοσιεύονταν καθιστούσαν επιτακτική την ανάγκη θέσπισης κανόνων για τη συγγραφή ιστορίας. Η πολεμική εναντίον των προδρόμων επέτρεπε στους ιστορικούς όχι μόνο να εξηγούν στους αναγνώστες τους τη μέθοδο της ιστοριογραφίας αλλά και να κατοχυρώνουν τη θέση τους στην ιστοριογραφική παράδοση με το να τονίζουν τις βελτιώσεις που επέφεραν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η μεγάλη διάδοση της πολεμικής οφειλόταν ακριβώς στη δυνατότητα που παρείχε στους συγγραφείς να μιλήσουν για τη συμβολή τους με έμμεσο και συγκαλυμμένο τρόπο. Μερικές φορές, ωστόσο, το μέτρο χανόταν και η κριτική προσελάμβανε χαρακτήρα ευθείας και προσβλητικής επίθεσης. Άκρως ενδεικτική είναι η περίπτωση του Τίμαιου του Ταυρομενίτη, στο στόχαστρο του οποίου είχαν την ατυχία να μπουν πολλοί συγγραφείς (ανάμεσα στους οποίους ο Θεόπομπος, ο Αριστοτέλης, ο Καλλισθένης, ο Έφορος και ο Δημοχάρης), και μάλιστα όχι μόνο για το έργο τους αλλά και για την προσωπική ζωή και τα ελαττώματά τους. Η επικριτική τάση του Τίμαιου, εξαιτίας της οποίας απέκτησε το παρωνύμιο Επιτίμαιος, στηλιτεύτηκε έντονα από μεταγενέστερους συγγραφείς όπως ο Ίστρος και ο Πολύβιος, και για έναν από αυτούς, τον Πολέμωνα, γνωρίζουμε ότι συνέγραψε τουλάχιστον δώδεκα βιβλία πολεμικής εναντίον του Τίμαιου.

Η μεγάλη διάδοση της πολεμικής κατά την ελληνιστική περίοδο μαρτυρείται και από τη συζήτηση που διεξαγόταν σχετικά με τον ορθό τρόπο άσκησής της. Με αφορμή την κατάχρηση της πολεμικής από τον Τίμαιο, ο Πολύβιος αναλύει λεπτομερώς τα κριτήρια που τη διέπουν. Η πολεμική, τονίζει, δεν μπορεί να γίνεται ανεξέλεγκτα. Απώτερος στόχος της πρέπει να είναι το κοινό καλό. Πρέπει επίσης να είναι τεκμηριωμένη και διατυπωμένη με ευγένεια, ώστε να γίνεται αποδεκτή. Οι ιστορικοί οφείλουν να συγκρατούν τα παράφορα συναισθήματα και το πάθος τους και να λαμβάνουν υπόψη όχι τι αξίζει να ακούσει ο άλλος αλλά τι αρμόζει στους ίδιους να πουν. Οι ιστορικοί οφείλουν επιπλέον να εστιάζουν την προσοχή τους στο έργο των ομοτέχνων τους. Η ευγενής καταγωγή ενός συγγραφέα ή η υψηλή θέση του στον δημόσιο βίο δεν πρέπει να συνιστούν κριτήρια για την αποτίμηση της αξιοπιστίας του. Ο Πολύβιος προειδοποιεί ακόμη τους ιστορικούς να μην εκλαμβάνουν τα λάθη των άλλων ως δικά τους προτερήματα. Φαίνεται πάντως ότι η τελευταία αυτή προειδοποίηση ήταν και η πιο θεωρητική από όσες εξέδωσε ο Πολύβιος αναφορικά με το θέμα της κριτικής. Στην πραγματικότητα, η πολεμική στους ομοτέχνους δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί για τους αρχαίους Έλληνες ιστορικούς (και όχι μόνο) μέσο αυτοπροβολής και αυτοπροσδιορισμού.

Βιβλιογραφία

LATEINER, D. 1989. The Historical Method of Herodotus, Τορόντο.

MARINCOLA, J. 1997. Authority and Tradition in Ancient Historiography, Κέμπριτζ.

SCHEPENS, G. - BOLLANSÉE, J. (εκδ.) 2005. The Shadow of Polybius: Intertextuality as a Research Tool in Greek Historiography, Leuven.