Β10. Βιογραφία και αυτοβιογραφία

h3α) Βιογραφία

Μολονότι το λογοτεχνικό είδος της βιογραφίας ως περιγραφή του βίου ενός συγκεκριμένου ατόμου συγκροτείται την εποχή του Περιπάτου και γνωρίζει την πρώτη περίοδο της ακμής της στην ελληνιστική εποχή, οι απαρχές της μπορούν να ανιχνευθούν στην αρχαϊκή και κλασική εποχή. Το ανεκδοτολογικό ενδιαφέρον για διάσημες προσωπικότητες υπάρχει ήδη στον Αγώνα Ομήρου και Ησιόδουή στις βιογραφικές πληροφορίες που παραδίδονται για τον Αίσωπο, τους Επτά Σοφούς ή τον Αρχίλοχο. Ο Σκύλακας ο Καρυανδεύς (δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ.) γράφει Τὰ κατὰ Ἡρακλείδην τὸν Μυλασσῶν βασιλέα, ο Ξάνθος ο Λυδός (τέλος 6ου[;] - 5ος αι. π.Χ.) Τὰ περὶ Ἐμπεδοκλέους, ο Ηρόδοτος περιγράφει την καταγωγή, τη ζωή και τον θάνατο Περσών βασιλέων όπως ο Κύρος και Καμβύσης, ενώ ο Στησίμβροτος από τη Θάσο (περ. 470-425 π.Χ.· FGrHist 107 F 1-11 = 1002 F 1-11) με το έργο του Περί Θεμιστοκλέους, Θουκυδίδου και Περικλέους (συντάσσεται κατά πάσα πιθανότητα στην πρώτη δεκαετία του Πελοποννησιακού Πολέμου, δίνει ιδιαίτερο βάρος στην παιδεία και τον χαρακτήρα των Αθηναίων πολιτικών και έχει τόσο πολιτική όσο και ηθική στοχοθεσία) θεωρείται από πολλούς ο πρώτος ευρετής της βιογραφίας.

Τα βασικά χαρακτηριστικά του είδους αποκτά η βιογραφία, όπως έχει δείξει ο F. Leo, στο πλαίσιο του Περιπάτου. Ο Leo διακρίνει δύο είδη βιογραφιών, χαρακτηριστικούς εκπροσώπους των οποίων θεωρεί τον Πλούταρχο και τον Σουητώνιο: το περιπατητικό είδος βιογραφιών που πραγματευόταν κυρίως τους βίους πολιτικών και στρατιωτικών προσωπικοτήτων, σε σεσοφισμένη αφηγηματική μορφή και με χρονολογική σειρά των εξιστορούμενων γεγονότων και το οποίο βασιζόταν στην αριστοτελική έννοια του ήθους, και το αλεξανδρινό είδος, το οποίο αναγόταν και αυτό στην αριστοτελική μέθοδο της συλλογής υλικού, διακρινόταν για το απλό ύφος του, τη διάρθρωσή του σε πραγματολογικές κατηγορίες και αφορούσε βιογραφίες λογοτεχνών και φιλοσόφων. Η θεωρία του Leo έχει επικριθεί στη νεότερη έρευνα (βλ. τη μελέτη του W. Steidle), κυρίως διότι οι διαφορές περιπατητικής και αλεξανδρινής βιογραφίας δεν είναι τόσο μεγάλες ούτε η εξέλιξη των δύο αυτών τύπων βιογραφίας τόσο σαφής και ευθύγραμμη όσο υποστήριζε ο Leo.

Θεμελιωτής της περιπατητικής βιογραφίας θεωρείται ο θεωρητικός της μουσικής Αριστόξενος ο Ταραντίνος, μαθητής του Αριστοτέλη και σύγχρονος του Θεόφραστου· μεταξύ των έργων του συγκαταλέγονται βίοι του Πυθαγόρειου φιλοσόφου και μαθηματικού Αρχύτα, του ίδιου του Πυθαγόρα, του Σωκράτη και του Πλάτωνα. Ο σύγχρονος του Αριστόξενου Δικαίαρχος από τη Μεσσήνη (και αυτός μαθητής του Αριστοτέλη) συνέγραψε το έργο Βίος Ελλάδος σε 3 βιβλία, την πρώτη ιστορία του πολιτισμού, αλλά και βιογραφίες του Πυθαγόρα και του Πλάτωνα και συγγράμματα για τον Όμηρο και τον Αλκαίο. Ο κατά την παράδοση επίσης μαθητής του Αριστοτέλη Φαινίας από την Ερεσό (της Λέσβου· ακμή: 336-332 π.Χ.) υπήρξε εξίσου πολυγράφος θεραπεύοντας ιδιαίτερα και αυτός το είδος της βιογραφίας και της λογοτεχνικής ιστορίας (Περί των εν Σικελία τυράννων, Περί των Σωκρατικών, Περί ποιητών), όπως και ο λίγο νεότερος Χαμαιλέων από την Ηράκλεια του Πόντου (Περί Ησιόδου, Περί Αλκμάνος, Περί Σαπφούς, Περί Στησιχόρου, Περί Πινδάρου, Περί Σιμωνίδου, Περί Αισχύλου κλπ.).

Θεμελιωτής της αλεξανδρινής βιογραφίας θεωρείται ο μαθητής του Καλλίμαχου, Έρμιππος από τη Σμύρνη. Οι Βίοι του διασήμων προσωπικοτήτων διαιρούνταν σε κατηγορίες (Περί νομοθετών, Περί των Επτά σοφών, Περί των από φιλοσοφίας εις τυραννίδας και δυναστείας μεθεστηκότων) και επιμέρους βιογραφίες (Περί Ιππώνακτος, Περί Εμπεδοκλέους του Ακραγαντίνου, Περί Αναξαγόρου του Καλζομενίου, Περί Πλάτωνος, Περί Ευριπίδου, Περί Αισχίνους του ρήτορος, Περί Θουκυδίδου κλπ.). Η επίδρασή του υπήρξε μεγάλη στους μεταγενέστερους βιογράφους (Πλούταρχος, Διογένης Λαέρτιος). Ο σύγχρονός του, Σάτυρος ο Καλλατιανός, υπήρξε ο πιο γνωστός βιογράφος της ελληνιστικής εποχής· οι Βίοι του περιλάμβαναν βιογραφίες φιλοσόφων (π.χ. των Επτά Σοφών, του Πλάτωνα, του Σωκράτη κλπ.), ποιητών (του Σοφοκλή, του Ευριπίδη), πολιτικών (του Αλκιβιάδη, του Φιλίππου Β') και ρητόρων (του Δημοσθένη). Η δημοσίευση το 1906 αποσπασμάτων του βίου του Ευριπίδη που περιλαμβάνονταν στον πάπυρο της Οξυρύγχου 1176 δημιούργησε αρνητική εικόνα για την αξιοπιστία του Σάτυρου, διότι απέδειξε έλλειψη κριτικού πνεύματος και απουσία παραπομπών σε πηγές και κατέφευγε συχνά ακόμη και στην επινόηση φανταστικών στοιχείων. Εντύπωση προκαλεί και η διαλογική μορφή της βιογραφίας, η οποία έρχεται σε αντίθεση με το πρότυπο της αλεξανδρινής βιογραφίας, όπως αυτό ορίστηκε από τον F. Leo. Σημαντικός βιογράφος επίσης υπήρξε και ο Αντίγονος από την Κάρυστο, σύγχρονος του Έρμιππου και του Σάτυρου, που συνέγραψε Βίους φιλοσόφων (του 4ου και 3ου αι. π.Χ.)· εστίαζε το ενδιαφέρον του κυρίως στον χαρακτήρα και όχι στη διασκαλία των βιογραφουμένων.

(β) Αυτοβιογραφία

Η αυτοβιογραφία είναι μάλλον σπάνια στην αρχαία ελληνική γραμματεία, και μόνο στην ελληνιστική εποχή εμφανίζεται σε ικανό αριθμό το είδος των λεγόμενων υπομνημάτων («απομνημονευμάτων»)πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών. Οι Επιδημίαι του Ίωνα από τη Χίο (FGrHist 392·δεύτερο μισό 5ου αι. π.Χ.) θεωρούνται τα πρώτα «Απομνημονεύματα» της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ενώ έντονο αυτοβιογραφικό χαρακτήρα έχουν η Ανάβασις του Ξενοφώντα, η Έβδομη Επιστολή του Πλάτωνα, καθώς και λόγοι ρητόρων του 4ου αιώνα με απολογητικό περιεχόμενο (π.χ. Ισοκράτη, Περί αντιδόσεως, Δημοσθένη, Περί στεφάνου). Τη σειρά των Υπομνημάτων εγκαινιάζει ο Αθηναίος πολιτικός Δημήτριος ο Φαληρεύς (FGrHist 228) με το έργο του Περί της δεκαετίας, στο οποίο πραγματευόταν τη δεκαετή περίοδο της εξουσίας του στην Αθήνα. Άλλοι γνωστοί πολιτικοί που συνέταξαν Υπομνήματα υπήρξαν ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος, ο Άρατος από τη Σικυώνα (σε 30 βιβλία, μια από τις πηγές του Πολύβιου και του Πλούταρχου), ο Κικέρωνας (Υπόμνημα περί της υπατείας)· κλπ. Ωστόσο, τα Υπομνήματα ως είδος διακρίνονταν για τη μεγάλη ποικιλία περιεχομένου και ύφους ανάλογα με τους στόχους του συγγραφέα τους.

Βιβλιογραφία

Bruns, I. 1896. Das literarische Porträt der Griechen im fünften und vierten Jahrhundert vor Christi, Βερολίνο.

Courcelle, P. 1957. «Antécédents autobiographiques des Confessions de Saint Augustin», RPh 31, 23-51.

Dihle, A. 1970. Studien zur griechischen Biographie, Göttingen.

- 1987. Die Entstehung der historischen Biographie, Χαϊδελβέργη.

Leo, F. 1901. Die griechisch-römische Biographie nach ihrer litterarischen Form, Λιψία.

Meister, K. 1990. Die griechische Geschichtsschreibung. Von den Anfängen bis zum Ende des Hellenismus, Στουτγάρδη.

Misch, G. 1949-1969. Geschichte der Autobiographie, 4 τόμ., Βέρνη-Φραγκφούρτη.

Momigliano, A. 1971. The Development of Greek Biography, Cambridge, Ma.

Reichel, M. (έκδ.). 2005. Antike Autobiographien: Werke - Epochen - Gattungen, Κολωνία.

Steidle, W. 1951. Sueton und die antike Biographie, Μόναχο.