Νίκος Μπακουνάκης: Το ΒΗΜΑ, 14/10/2001

Του Κολωνού τ' αηδόνι
Η Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας και τα αιτήματα για σύνταξη και γραμματική

Υπό άλλες συνθήκες θα ήταν το εκδοτικό γεγονός της χρονιάς. Αναφέρομαι στην έκδοση της Ιστορίας της Ελληνικής Γλώσσας, Από τις Αρχές έως την Υστερη Αρχαιότητα, του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), ενός τόμου κιβωτού 1.215 σελίδων, που παρουσιάζεται επίσημα αυτή την εβδομάδα. Σαράντα έλληνες και 30 ξένοι ειδικοί επιστήμονες, με την επιστημονική επιμέλεια του καθηγητή Α.-Φ. Χριστίδη, δίνουν μέσα από 123 κείμενα, που οργανώνονται σε εννέα ενότητες και τρία παραρτήματα, μια πολύ στοχαστική και σοφά δομημένη προσέγγιση της ελληνικής γλώσσας, όχι ως ένα «καθαρό» ή α-ιστορικό φαινόμενο αλλά σε όλη της τη σχέση με την ιστορία και τον πολιτισμό. «Δεν υπάρχει γλώσσα εκτός ιστορίας, όπως δεν υπάρχει ιστορία χωρίς τη γλώσσα» παρατηρεί ο καθηγητής Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης στην εισαγωγή του, τοποθετώντας ευθύς εξαρχής τα μεθοδολογικά και ιδεολογικά πλαίσια αυτής της κολοσσιαίας εργασίας (ας μη φοβόμαστε τα επίθετα).

«Και μες στης χρυσοπράσινης νυχτιάς τα βάθη/ακόμα αργολαλεί του Κολωνού τ' αηδόνι». Αυτοί οι στίχοι του Κωστή Παλαμά, που ο ελληνιστής G. Thomson είχε επιλέξει ως μότο για το βιβλίο του The Greek Language (1996), δείχνουν από μιαν άλλη πλευρά, ποιητική, την αγωνία για την ιστορική συνέχεια, μαρτυρούν το βάρος της ιστορίας, την καταφυγή σε αυτήν για ερμηνείες και συσχετισμούς, μακριά από τα εργαστηριακά ιδεολογήματα του «ιδιαίτερου», του «περιούσιου», του «μοναδικού».

Διαβάζοντας αυτές τις ημέρες των πολιτισμικών συγκρούσεων και των φονταμενταλιστικών φανατισμών την Ε' Ενότητα από την Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, που επιγράφεται «Οι επαφές της Ελληνικής με άλλες Γλώσσες», δεν μπορείς παρά να αποκαλυφθείς ενώπιον αυτής της ανάγκης της επικοινωνίας, του διαλόγου, της υποδοχής και της αποδοχής του «άλλου» (και φυσικά δεν εννοούμε τον τρομοκράτη Οσάμα Μπιν Λάντεν), μιας ανάγκης που μας καταδεικνύει και μας υποδεικνύει η ίδια η γλώσσα που μιλάμε. Ελληνική και σημιτικές γλώσσες, και θρακική και ιλλυρική και φρυγική και καρική και λυκική και λυδική και ιρανική και ετρουσκική και λατινική και εβραϊκή και αιγυπτιακή και κοπτική και συριακή και κελτικές γλώσσες και ινδικές και αραβική, πόσες επαφές, πόσες γλωσσικές μετακινήσεις, πόσοι δανεισμοί, πόσες πολιτισμικές αξιολογήσεις.

Ποιος σώφρων άνθρωπος δεν θα συμφωνήσει με τις παρατηρήσεις του καθηγητή Χριστίδη που διατυπώνονται στην εισαγωγή του. Αντιγράφω: «Για τη σημερινή νεοελληνική πραγματικότητα, όπως συνθλίβεται (και όχι μόνο αυτή) ανάμεσα στη Σκύλλα ενός ρηχού, αγοραίου κοσμοπολιτισμού και στη Χάρυβδη ενός εθνικιστικού, διχαστικού απομονωτισμού, σημασία έχει να ενισχυθούν οι φωνές στον χώρο της ελληνικής γλώσσας και της μελέτης της που αρνούνται να παραδοθούν στα δύο αυτά 'τέρατα' που αντλούν από το ίδιο απόθεμα βίας, είτε θυσιάζοντας το ειδικό, την ιδιαιτερότητα σε μια κίβδηλη μορφή γενικού ή ομοιογένειας είτε θυσιάζοντας το γενικό σε μια εξίσου κίβδηλη μορφή ιδιαιτερότητας».

Για να έχει ο αναγνώστης μια εποπτική εικόνα για το τί περιέχει το έργο αυτό, αναφέρω τους τίτλους των ενοτήτων του: Το γλωσσικό φαινόμενο, Η ελληνική γλώσσα: γλώσσα και ιστορία, Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι, Η δομή και η αλλαγή της αρχαίας ελληνικής, Οι επαφές της ελληνικής με άλλες γλώσσες, Μεταφραστικές πρακτικές στην αρχαιότητα, Γλώσσα και πολιτισμός, Οι αρχαίοι και η γλώσσα, Οι τύχες της αρχαίας ελληνικής και παραρτήματα για τη στίξη, τον τονισμό, την αισχρολογία, τον λόγο των βαρβάρων, τον προφητικό λόγο, τις φωνητικές, τις συντακτικές, τις σημασιολογικές αλλαγές.

Η Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας είναι ένα έργο ιστορικής και πολιτισμικής σύνταξης και ανασύνταξης. Και από την άποψη αυτή θεωρώ ευτύχημα που η έκδοσή του συμπίπτει με την έκδοση ενός άλλου κολοσσιαίου έργου που μεταφράστηκε πρόσφατα στη γλώσσα μας. Αναφέρομαι στη Γραμματική των Πολιτισμών του Φερνάν Μπρωντέλ (Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης), ένα έργο που μας δείχνει ότι αν κινούμεθα μέσα στην ιστορία δεν θα κινδυνεύουμε, τουλάχιστον, να αιφνιδιαστούμε. Σύνταξη και γραμματική λοιπόν το αίτημα κάθε καιρού.

Το έργο Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας θα παρουσιαστεί σύντομα από τις σελίδες των «Βιβλίων», μέσα από τη δοκιμασμένη οπτική της πολυκριτικής.