Μάνια Στάικου: Επενδυτής, 6-7 Οκτωβρίου 2001.

Το Internet δεν τρομάζει την ελληνική…

Η «Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα» είναι ένα συλλογικό έργο το οποίο παρουσιάζει τη σύνδεση της γλώσσας με τις ιστορικές συγκυρίες.

Μια εξαιρετική έκδοση που πραγματοποιήθηκε ύστερα από προετοιμασία έξι χρόνων με τη συμβολή σαράντα ελλήνων και τριάντα ξένων ειδικών, οι οποίοι προσπάθησαν να καλύψουν κάθε πτυχή, κάθε χρήση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας: από τον εξεζητημένο λόγο της φιλοσοφίας, της ιατρικής ή του θεάτρου ως τον προφητικό λόγο ή την ιερή αισχρολογία.

Μέσα από τη μελέτη του λεξιλογίου που σχετίζεται με τους βασικούς θεσμούς της αρχαίας πόλης-κράτους όπως είναι το δίκαιο, η δουλεία ή η θρησκεία, ο αναγνώστης μυείται σε μια άλλη εποχή και συνειδητοποιεί τις βασικές όψεις του φαινομένου «γλώσσα». Ο τόμος σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και εκδόθηκε από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών.

Για τις περιπέτειες της ελληνικής γλώσσας μας μιλάει ο καθηγητής Γλωσσολογίας, κ. Αναστάστιος-Φοίβος Χριστίδης, διευθυντής του τμήματος Γλωσσολογίας του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, που είχε την ευθύνη και τον επιστημονικό σχεδιασμό της μελέτης:

«Η φιλοσοφία μας ήταν να παρουσιαστεί η Ιστορία της ελληνικής γλώσσας τη συγκεκριμένη περίοδο και να διαφανεί η διασύνδεση της γλώσσας με τους ιστορικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες.

Επομένως, δεν είναι μια στενή γλωσσική ιστορία αλλά παρουσιάζεται η σχέση γλώσσας-πολιτισμού-ιστορίας. Θα δείτε κεφάλαια που περιγράφουν τις ιδιαιτερότητες της κλασικής εποχής ή τις ιστορικές ιδιαιτερότητες που είχαν επιπτώσεις στη γλώσσα. Επιλέξαμε επιστήμονες που έχουν ειδικότητα στα θέματα που μας ενδιέφεραν», διευκρινίζει.

Ιστορική αίγλη

Πόσο όμως μας έχει επηρεάσει το γεγονός ότι η ελληνική γλώσσα είναι μια γλώσσα με ιστορική αίγλη; «Υπάρχει μια τάση να θεωρείται η ελληνική γλώσσα, λόγω ακριβώς της ιστορικής της αίγλης, παράδειγμα μιας γλώσσας η οποία ουσιαστικά δεν άλλαξε μέσα στο χρόνο.

Αυτό όμως δεν είναι ακριβές επιστημονικά. Η ελληνική άλλαξε δραστικά μέσα στο χρόνο, όπως όλες οι γλώσσες.

Η μόνη ιδιαιτερότητά της είναι ότι από πολύ νωρίς, από τα όψιμα ελληνιστικά χρόνια, αναπτύσσεται μια νοσταλγία για την αρχαία εποχή και τη γλώσσα της, που παράγει το κίνημα του αττικισμού: είναι μια εμμονή σε μια αρχαιότροπη γλώσσα και αυτή η τάση συνεχίστηκε στο Βυζάντιο και ως τις μέρες μας σχεδόν, με την καθαρεύουσα, όπως επικράτησε μέχρι το 1976.

Σήμερα εξακολουθεί να υπάρχει η άποψη σε πολλούς ότι η ελληνική γλώσσα είναι μοναδική ως προς τη συνέχειά της. Αυτό όμως σημαίνει άρνηση αν δει κανείς το γλωσσικό φαινόμενο ιστορικά.

Και όταν αφαιρεί κάποιος ένα φαινόμενο από το χώρο της Ιστορίας στον οποίο ανήκει -η γλώσσα πάντα ανήκει στην Ιστορία- οι επιπτώσεις είναι σοβαρές, από εκεί προέρχονται όλες οι αντιλήψεις περί περιούσιας γλώσσας, περιούσιου λαού κ.λπ.

Ας δούμε και ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: Δύο δεκαετίες τώρα ακούγαμε ότι η νεότερη ελληνική χωρίς την αρχαία ελληνική είναι ανάπηρη. Επομένως τα παιδιά πρέπει να μαθαίνουν αρχαία, διαφορετικά δεν θα ξέρουν καλά ελληνικά.

«Η αντίληψη αυτή είχε επιπτώσεις στην εκπαίδευση, στο είδος της γλωσσικής αγωγής που παρεχόταν καθώς και στο είδος της σχέσης με την αρχαιότητα το οποίο προσφερόταν, μια σχέση εντελώς μυθική και ανυπόστατη», απαντάει ο κ. Χριστίδης.

Δύο νέες απειλές

Πολλοί πιστεύουν πως δύο νέες απειλές παρουσιάζονται για την ελληνική γλώσσα: η πρώτη έχει σχέση με τη θέση της στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η δεύτερη αφορά τη χρήση του διαδικτύου. Ο κ. Χριστίδης τονίζει ότι η ελληνική γλώσσα πρέπει, σε συνεργασία με άλλες γλώσσες μικρών χωρών, να διεκδικήσει τη θέση της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. «Από την άλλη μεριά αυτή η διεκδίκηση δεν χρειάζεται να πάρει τη μορφή σταυροφορίας. Πάντα στους πολιτισμούς ήταν απαραίτητες κάποιες γλώσσες διεθνείς, στην αρχαιότητα ήταν τα ελληνικά, σήμερα είναι τα αγγλικά. Αυτό δεν είναι κακό, αρκεί η διεθνής γλώσσα να μην συρρικνώνει το χώρο χρήσης των άλλων γλωσσών πέρα από ένα επιτρεπτό όριο. Όσον αφορά το διαδίκτυο, νομίζω ότι όλα αυτά είναι υπερβολές και φοβίες. Στο διαδίκτυο μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς και το ελληνικό αλφάβητο. Εδώ η ελληνική δεν χάθηκε όταν δεν υπήρχαν θεσμοί να την υποστηρίξουν, διοίκηση, σχολεία, και θα χαθεί τώρα;»

Εννέα ενότητες

Το έργο περιλαμβάνει 123 κείμενα, που χωρίζονται σε εννέα ενότητες. Η πρώτη ενότητα επικεντρώνεται στις βασικές όψεις του γλωσσικού φαινομένου. Επιχειρείται να προσδιοριστούν ιστορικά οι ειδικές συνθήκες που ευνόησαν την ανάπτυξη της γλωσσικής ικανότητας του ανθρώπου και παρατίθενται γλωσσολογικές θεωρίες (ουσιαστική είναι η συμβολή του Τσόμσκι ή του Σοσίρ) οι οποίες προσπαθούν να την εξηγήσουν. Τονίζεται η σύνδεση της νόησης με τη γλώσσα και το θέμα των γλωσσικών αλλαγών με την πάροδο του χρόνου. Ακολουθεί μια περιγραφή των διαλέκτων που συγκροτούσαν την ελληνική γλώσσα μέχρι την ανάπτυξη της ελληνικής «κοινής» στα ελληνιστικά χρόνια. Εξετάζονται επίσης η δομή, η εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και οι επαφές της με άλλες γλώσσες. Η μεταφραστική δραστηριότητα, η αρχαία ελληνική στο χώρο των επιστημών, της γραμματείας και της εκπαίδευσης αποτελούν αντικείμενο διεξοδικής ανάλυσης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει στη διαμόρφωση του λεξιλογίου της ελληνικής η συνάντησή της με το χριστιανισμό. Στο τέλος του τόμου περιγράφονται οι πιο περιθωριακές όψεις της γλώσσας, ο προφητικός, ο παιδικός λόγος, η αισχρολογία, ο λόγος των βαρβάρων στην αρχαία ελληνική γραμματεία κ.λπ.