Απογευματινή της Κυριακής, 30.9.2001

Ιστορία της ελληνικής γλώσσας

Σημαντική, στα όρια της ελληνικής προσφοράς, είναι η εντυπωσιακή έκδοση «Ιστορία της ελληνικής γλώσσας». Πρόκειται για προσφορά που κυκλοφορούν οι εκδόσεις «Πατάκη», με 1.224 σελίδες, σε μεγάλο σχήμα. Η «Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα» σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και εκδόθηκε από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Την ευθύνη του σχεδιασμού είχε ο καθηγητής Γλωσσολογίας, Α.-Φ. Χριστίδης, διευθυντής του Τμήματος Γλωσσολογίας του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. Πρόκειται για συλλογικό έργο που αποτελείται από 123 κείμενα, συμβολές σαράντα Ελλήνων και τριάντα ξένων ειδικών επιστημόνων.

Το έργο χωρίζεται σε εννέα ενότητες. Η πρώτη ενότητα συζητάει τις βασικές όψεις του φαινομένου «γλώσσα». Κάθε συγκεκριμένη γλώσσα αποτελεί εκδοχή του φαινομένου αυτού, εμφανίζει δηλαδή τα βασικά σχεδιαστικά χαρακτηριστικά που το ορίζουν. Ακριβώς αυτή η βαθύτερη ενότητα, που απορρέει από την ενότητα της ανθρώπινης νόησης, οριοθετεί τη γλωσσική «μερικότητα», συνδέοντάς την με την «καθολικότητα» από την οποία «κατάγεται».

Η δεύτερη ενότητα ασχολείται με τη διαπλοκή της γλώσσας και ιστορίας στη διαμόρφωση της ελληνικής γλώσσας.

Η τρίτη ενότητα περιγράφει το μωσαϊκό διαλέκτων που συγκροτούσαν την ελληνική γλώσσα μέχρι την ανάδυση της «κοινής» στα ελληνιστικά χρόνια.

Η τέταρτη ενότητα περιγράφει τη δομή και την εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής από τον 5ο αιώνα π.Χ. μέχρι την ύστερη αρχαιότητα: φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο -συμπεριλαμβανομένων και των κυρίων ονομάτων. Το τελευταίο κείμενο της ενότητας επισημαίνει την «αναγγελία» της νεότερης ελληνικής στις κρίσιμες αλλαγές που συνδέονται με την «κοινή» και τα ελληνιστικά χρόνια.

Η πέμπτη ενότητα εξετάζει τις επαφές της ελληνικής γλώσσας με άλλες γλώσσες. Στις επαφές αυτές εικονογραφείται με τον πιο προφανή τρόπο η ιστορικότητα της γλώσσας.

Η έκτη ενότητα ασχολείται και αυτή με διαπολιτισμική επαφή μέσα από τη μεταφραστική δραστηριότητα, μια δραστηριότητα με μεγάλη ανάπτυξη στην ύστερη, κυρίως, αρχαιότητα.

Η έβδομη ενότητα παρακολουθεί τις τύχες της αρχαίας ελληνικής στο χώρο της γραμματείας, αλλά και των επιστημών (ιατρικής, φιλοσοφίας). Επιπλέον, εξετάζει τα ειδικά λεξιλόγια που σχετίζονται με τους βασικούς θεσμούς της αρχαίας κοινωνίας (δίκαιο, δουλεία, θρησκεία). Ένα σημαντικό επεισόδιο στη διαμόρφωση του λεξιλογίου της ελληνικής ήταν βέβαια και η συνάντησή της με τη χριστιανική θρησκεία. Το τελευταίο τμήμα της έβδομης ενότητας εξετάζει -ενδεικτικά- τη διαπλοκή γλώσσας-ιστορίας-πολιτισμού μέσα από τις σημασιακές μεταμορφώσεις πέντε λέξεων (ελληνισμός, φιλοτιμία, παράδεισος, άγιος, ψυχή).

Η όγδοη ενότητα περιγράφει στάσεις και πρακτικές της αρχαιότητας απέναντι στη γλώσσα και εκπαίδευση, οι γραμματικοί της αρχαιότητας, αττικισμός.

Η ένατη ενότητα περιγράφει το κατεξοχήν ιδεολογικό ζήτημα των τυχών της αρχαίας ελληνικής στους μέσους και νεότερους χρόνους, τόσο στην Ευρώπη όσο και στο πλαίσιο του νεότερου ελληνισμού.

Ο τόμος περιλαμβάνει ακόμη τρία παραρτήματα που περιγράφουν ειδικότερες όψεις της αρχαίας ελληνικής: ζητήματα γραφής (στίξης, τονισμός), ειδικές χρήσεις, ειδικά θέματα που αναδεικνύουν τη λειτουργία γλωσσικών μηχανισμών.

Για τη διευκόλυνση του αναγνώστη, παρατίθενται στο τέλος του βιβλίου, κατάλογος με τις αρχαίες πηγές, στις οποίες παραπέμπουν οι συγγραφείς, γλωσσάρι όρων, καθώς και οι συμβάσεις του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου (ΙΡΑ) και η εξέλιξη του φωνητικού συστήματος της ελληνικής. Η έκδοση ολοκληρώνεται με τέσσερα ευρετήρια: κυρίων ονομάτων, γλωσσών/διαλέκτων, λέξεων κατά γλώσσα/διάλεκτο, όρων και θεμάτων. Οι συμβολές -στη μεγάλη πλειονότητά τους- συνοδεύονται από επιλογές αρχαίων κειμένων, με τη νεοελληνική απόδοση, οι οποίες κάνουν εποπτικότερη την παρακολούθηση των ζητημάτων που θίγονται