Tα στοιχεία του νεοελληνικού λόγου

Eξάλλου ο δημοτικιστικός φανατισμός, που στένευε τα όρια της νέας ελληνικής και την περιόριζε μέσα στα λεγόμενα «γνήσια» δημοτικά στοιχεία, δεν υπάρχει πια κατά την τελευταία πενηνταετία, ας πούμε από το 1926 έως το σωτήριο έτος 1976 (όταν ο τότε υπουργός Παιδείας Γ. Pάλλης εξήγγειλε τη γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση). Όπως κάθε γλώσσα πολιτισμένου λαού και έθνους, η νέα ελληνική γλώσσα είναι εμπλουτισμένη με πολυάριθμα λόγια στοιχεία, τα οποία ανάγονται σ' επίπεδα χρήσεως υψηλότερα, όπως στην παιδεία, στα λογοτεχνικά έργα, τη γλώσσα της δημοσιογραφίας και των άλλων μέσων μαζικής ενημέρωσης, τις καλές τέχνες, τις επιστήμες, τη φιλοσοφία κλπ. Πρόχειρα θα έλεγα ότι το 80% περίπου του λεξιλογίου της καλλιεργημένης ή λόγιας νεοελληνικής έχει λόγια προέλευση.

Επειδή το Modern Greek-English Dictionary ολοφάνερα δεν μοιάζει με κανένα άλλο λεξικό της ελληνικής, μονόγλωσσο ή δίγλωσσο, από όσα κυκλοφορούν εντός ή εκτός Ελλάδος, πρέπει στα προηγούμενα να προστεθούν κάποιες διευκρινίσεις, από την άποψη της λεξικογραφικής τυπολογίας:

Το MGED είναι ένα δίγλωσσο μεγάλο λεξικό –όχι μονόγλωσσο μεσαίο, όπως του Γ. Μπαμπινιώτη ή του Ιδρύματος Μαν. Τριανταφυλλίδη, ή μικρομεσαίο όπως του Εμμ. Κριαρά ή του Φυτράκη. Κατά την κλίμακα είναι συγκρίσιμο μόνον με το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, λεξικό των διαλέκτων, βέβαια, και όχι της κοινής νεοελληνικής^[1]. Κατά την καθιερωμένη διεθνή ορολογία, το MGED είναι γενικό λεξικό (general dictionary), περιγραφικoύ (descriptive) και όχι κανονιστικού (normative) τύπου.^[2] Υπάρχουν δύο μεγάλες κατηγορίες τέτοιων λεξικών: τα standard-descriptive και τα over-all descriptive γενικά λεξικά. Τα πρώτα περιγράφουν την standard national language as generally used by contemporary authors and speakers (Zgusta) –δηλαδή από τους συγκαιρινούς συγγραφείς και ομιλητές γενικά και όχι από ειδικούς χρήστες για δική τους περιορισμένη (restricted) χρήση. Για να παραφράσω τον Zgusta^[3]: Στην καθαρότερη μορφή του, ένα standard-descriptive γενικό λεξικό περιγράφει αποκλειστικά και μόνον τη νόρμα: περιγράφει, δηλαδή, μόνον την κανονική χρήση, χωρίς τις γλωσσικές ποικιλίες ή τις ιδιορρυθμίες μεμονωμένων συγγραφέων και τις περιστασιακές ή και άπαξ χρήσεις· χωρίς τις λέξεις των μικρών ιδιωμάτων (idioms), των μεγάλων διαλέκτων (dialects) και των ακόμη μεγαλύτερων διαλέκτων της γεωγραφικής περιφέρειας (regional dialects), που μπορεί σποραδικά να χρησιμοποιούνται από μεμονωμένους συγγραφείς, για να προσθέσουν τοπικό χρωματισμό στα κείμενά τους· ούτε λέξεις αρχαϊστικές ή απαρχαιωμένες (archaising or obsolete). Αντίθετα, καταγράφει κάθε στοιχείο που είναι ζωντανό και παραγωγικό στον συγκεκριμένο χρόνο. Με αυτά που περικλείει και με αυτά που αποκλείει, ένα τέτοιο λεξικό αποτελεί τον απαραίτητο σύμβουλο του γενικού χρήστη, που θέλει να γράφει και να ομιλεί μια γλώσσα με ασφάλεια. Σ' αυτό θα ανατρέχει και ο ειδικός χρήστης (ένας νομικός, λ.χ.), για να βεβαιωθεί ότι η κοινή χρήση μιας λέξης σε έγγραφο που συντάσσει δεν αποκλίνει από την τρέχουσα και άρα δεν κινδυνεύει να παρανοηθεί.

Αλλά το MGED, υπερβαίνοντας τα στενά όρια του αμιγώς «standard-descriptive γενικού λεξικού», διεισδύει στην περιοχή του λεγομένου "ολοκληρωμένου" ή overall-descriptive dictionary. Το overall-descriptive dictionary περιέχει υλικό ακόμη πλουσιότερο από το standard-descriptive, γιατί σκοπός του είναι να εξυπηρετεί τους χρήστες που επιθυμούν να βρουν έγκυρες πληροφορίες για άγνωστες λέξεις που συναντώνται στον γραπτό ή τον προφορικό λόγο. Έτσι το MGED περιλαμβάνει και γλωσσικά στοιχεία, που απαντούν σε συνήθως αναγινωσκόμενα λογοτεχνικά κείμενα, όπως είναι, λ.χ., οι περιφερειακές (regional) ή και διαλεκτικές (dialectal) λέξεις στο έργο του Καζαντζάκη ή συγγραφέων προπάντων του μεσοπολέμου. Ακόμη, το MGED συμπεριλαμβάνει ένα μέρος του λεξιλογίου των επιμέρους επιστημών (της ιατρικής, λ.χ., της νομικής ή της αρχαιολογίας), το μέρος τους δηλαδή εκείνο που έχει διαβεί το κατώφλι που χωρίζει το ειδικό λεξιλόγιο από τη γενική γλώσσα και έχει γίνει κοινό νόμισμα των ομιλητών, ή τουλάχιστον για τον ευρύ μεσαίο χώρο τους.^[4] Ό,τι αποθησαυρίστηκε στο Αρχείο χρησιμοποιήθηκε στο Λεξικό μόνον εφόσον ήταν επαρκώς τεκμηριωμένο σε κείμενα γραμμένα στη δημοτική –όχι στην καθαρεύουσα. Με τη διπλή αυτή στρατηγική αποκαλύφθηκαν για πρώτη φορά με σαφήνεια τα ρευστά έστω ακόμα όρια της "κοινής και καλλιεργημένης νεοελληνικής", όπως έλεγε ο Γεωργακάς, δηλαδή τα όρια της διευρυμένης δημοτικής.

Μεγάλο μέρος αυτών των γλωσσικών τεκμηρίων βρίσκει στέγη στα συνταγμένα λήμματα του Λεξικού. Η πλούσια παράθεση χωρίων στον συνταγμένο πρώτο τόμο μπορεί καταρχήν να ξενίζει τον μη ειδικό ή και να του φαίνεται περιττή. Στην πραγματικότητα, συνιστά το θεμέλιο της μεγάλης διαφοράς που χωρίζει το MGED από τα άλλα λεξικά. Και τούτο από τρεις απόψεις: Αν συνειδητοποιηθεί το λεξικογραφικό αξίωμα που ισχύει στην ευρωπαϊκή λεξικογραφία από την εποχή του Johnson, ότι ο ορισμός των λέξεων και η διαφοροποίηση των σημασιών και των χρήσεων οφείλουν να προκύπτουν κατά κύριο λόγο από το ζύγιασμα των λέξεων μέσα στα υπαρκτά κείμενα όπου απαντούν (και όχι σε ad hoc κατασκευασμένα δείγματα γραπτού ή προφορικού λόγου, ούτε με την παραβολή προς άλλα προϋπάρχοντα λεξικά), τότε θα γίνει αντιληπτή η εισαγόμενη καινοτομία –για τη λεξικογράφηση της κοινής νεοελληνικής. Παραθέτοντας τις πηγές του, το MGED αποδεικνύει ότι μια λέξη ή σημασία ανήκει όντως στον σύγχρονο γλωσσικό θησαυρό, υποδεικνύει σε τι λογής κείμενα απαντά (πεζά, ποιητικά, επιστημονικά), και προσφέρει για κάθε ερμηνευτικό ισχυρισμό και το αποδεικτικό υλικό. Αλλά πέρα από τον επιστημονικό έλεγχο και τις ερευνητικές χρήσεις, λέξεις και ερμηνεύματα προσφέρονται και για διδακτική αξιοποίηση, εφόσον παρέχεται άφθονη ύλη για τη δημιουργία κατάλληλων ασκήσεων για την εκπαίδευση, από το δημοτικό σχολείο ως το πανεπιστήμιο. Τρίτον, χάρη στα παρατιθέμενα δείγματα λόγου από τόσους νεοέλληνες συγγραφείς και από τη γλώσσα του λαού, το λεξικό αυτό λειτουργεί ως ένα είδωλο της νεοελληνικής πνευματικής δημιουργίας, γιατί μέσα από τη γλωσσική δημιουργία εικονίζεται και η όλη πνευματική και πολιτιστική μας πραγματικότητα. Δεν είναι υπερβολή ότι και μιας σελίδας του MGED η ανάγνωση γίνεται μια περιδιάβαση σε όσα πραγματοποίησε και εξέφρασε ο Νέος Ελληνισμός. Αυτή είναι η καταλυτική σημασία του Λεξικού Γεωργακά τόσο για τη νεοελληνική λεξικογραφία όσο και για την προβολή του ελληνικού πολιτισμού.

Ειδική μνεία αξίζουν οι ετυμολογίες του Γεωργακά. Η επιστημονική βιβλιογραφία του διαπρεπούς ερευνητή πάνω στην ετυμολογία της ελληνικής υπήρξε ιδιαίτερα εκτεταμένη, και τούτο έχει αποτυπωθεί, έστω λιτότατα, στο ετυμολογικό τμήμα που απαραιτήτως συνοδεύει κάθε λήμμα του MGED. Αναλυτικότερος εσκόπευε να γίνει ο Γεωργακάς στο τρίτομο ετυμολογικό λεξικό της Νέας Ελληνικής, που σχεδίαζε στα τέλη της ζωής του για λογαριασμό της Ακαδημίας Αθηνών, ένα έργο για το οποίο ήταν ο καταλληλότερος άνθρωπος. Από όλο τον μόχθο αυτόν, στα κατάλοιπά του βρέθηκε έτοιμη για τύπωμα η αναλυτική Εισαγωγή του ετυμολογικού λεξικού, μια πραγματική μονογραφία με τίτλο: Etymological Dictionary of Greek, Modern and Medieval. Introduction and Bibliography, συνταγμένη το 1981, που αξίζει να δει το φως της δημοσιότητας.

* * *

Από τα προηγούμενα προκύπτει ότι ο Γεωργακάς πίστεψε με νηφάλιο πάθος, αν επιτρέπεται το οξύμωρο, στην επικράτηση της δημοτικής. Η διορατικότητά του και η ευθυκρισία του ως προς την καταλληλότερη σύσταση του επιθυμητού corpus κειμένων, πάνω στο οποίο θα στηριζόταν το νέο λεξικό, πρέπει να κριθούν με βάση τη γλωσσική κατάσταση της χώρας το 1960. Μια από τις ευστοχότερες περιγραφές της οφείλουμε στον πάντα επιγραμματικό βαθύ γνώστη της ελληνικής Henry Kahane, ο οποίος συνάμα διαγράφει το λεξικογραφικό πρόβλημα της Νέας Ελληνικής στην πραγματεία του "Problems in Modern Greek Lexicography."^[5] Στην κρίσιμη εκείνη δεκαετία, όταν μεγάλο μέρος της ακαδημαϊκής κοινότητας αναλισκόταν στις άγονες πλέον γλωσσικές διαμάχες, ο Γεωργακάς είχε αποδυθεί σε μια πρωτοφανών διαστάσεων αποδελτίωση των πηγών της δημοτικής γλώσσας για τη σύνταξη του λεξικού της νέας ελληνικής. Στην επόμενη δεκαετία του '70 άρχισε τακτικά να αποστέλλει τα συντασσόμενα τμήματά του σε Έλληνες και ξένους συναδέλφους του, αλλά και σε Έλληνες λογίους και συγγραφείς, και δεν έπαψε ως το τέλος να ζητεί επιμόνως τις συμπληρώσεις και τις κριτικές παρατηρήσεις τους –ακόμη και όταν έγινε φανερό ότι ήταν αδύνατο πλέον να ολοκληρώσει το έργο της ζωής του. Από τα δείγματα αυτά άρθρων που είτε κυκλοφόρησαν φωτοτυπημένα είτε προδημοσιεύτηκαν σε επιστημονικά περιοδικά,^[6] αλλά και από τους τακτικούς ελέγχους προόδου που διενεργούσε το National Endowment for the Humanities αποστέλλοντας στη Βόρεια Ντακότα ειδικούς επιστήμονες, η επιστημονική κοινότητα μέσα κι έξω από την Ελλάδα είχε πειστεί για την υψηλή ποιότητα του Λεξικού και το ανέμενε με αδημονία. Αν ο πρωτεργάτης του δεν ευτύχησε να κρατήσει στα χέρια του τυπωμένο καν τον πρώτο τόμο από το θεμελιώδες έργο του, τουλάχιστον έβαλε την υγιή βάση για τη συνέχειά του, και, το σημαντικότερο, έζησε για να δει να συντελείται ένα από τα μεγαλύτερα φαινόμενα του σύγχρονου ελληνισμού: η άρση της διγλωσσίας στην πράξη, αλλά και από την πολιτεία με τον επισημότερο τρόπο. Και όσοι τον συναναστράφηκαν γνωρίζουν τη βαθιά ικανοποίηση που εξέφραζε συχνά για το σύγχρονο αυτό γλωσσικό θαύμα και για τη δικαίωση όσων αγωνίστηκαν γι' αυτό.