Λεξικό Γεωργακά
Ελληνο-αγγλικό λεξικό Γεωργακά
Το ιστορικό του MGED
Ο ανά χείρας πρώτος τόμος του Modern Greek-English Dictionary αποτελεί την κορωνίδα στην επιστημονική παραγωγή του αείμνηστου καθηγητή Δημητρίου Ι. Γεωργακά, ενός από τους παραγωγικότερους μαθητές του πατέρα της ελληνικής γλωσσολογίας Γεωργίου Χατζιδάκη, όπως περίπου το Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας (1100-1669) επιστέφει την εκτεταμένη βιβλιογραφία του Εμμανουήλ Κριαρά. Ο Γεωργακάς γεννήθηκε στις 30 Ιανουαρίου του 1908 στο Σιδηρόκαστρο Τριφυλίας του νομού Μεσσηνίας και απεβίωσε στις 7 Φεβρουαρίου 1990 σε ηλικία 82 ετών στο Grand Forks, N. Dakota (ΗΠΑ). Μετά από σπουδές στα πανεπιστήμια των Αθηνών και του Βερολίνου, όπου ιδιαιτέρως μαθήτευσε στον Γ. Χατζιδάκη και στον Κ. Άμαντο, και στους E. Schwyzer, L. Deubner και Μ. Vasmer, υπηρέτησε για δώδεκα χρόνια ως συντάκτης στο Κέντρο του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών. Την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία την άρχισε το 1947 στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, και την τερμάτισε το 1975 στο University of North Dakota, at Grand Forks, εκεί όπου ίδρυσε και διηύθυνε για είκοσι περίπου χρόνια το Modern Greek-English Dictionary Center. Κύριες ερευνητικές περιοχές του υπήρξαν η ελληνική γλώσσα, από την Κοινή των ευαγγελίων και των παπύρων έως τις νεοελληνικές διαλέκτους, η ετυμολογία και η ονοματολογία.[1] Στο περιοδικό ΟΝΟΜΑΤΑ, Révue Onomastique, Αθήνα 1984, δημοσιεύτηκε Αφιέρωμα στους Δ.Ι. Γεωργακά, Ι.Θ. Κακριδή και Κωνσταντίνο Τρυπάνη, όπου και ανασκόπηση του έργου του Γεωργακά από τον Δημήτριο Πολέμη.
Η ιστορία του MGED ανάγεται στο 1960, όταν, με εντολή του Γραφείου Εκπαίδευσης (προδρόμου οργανισμού του μετέπειτα Ομοσπονδιακού Υπουργείου Παιδείας) των ΗΠΑ, ο Γεωργακάς ανέλαβε τη σύνταξη ενός επίτομου μεσαίου Λεξικού της Ν. Ελληνικής, στην έκταση και κατά το πρότυπο του Webster's Collegiate Dictionary, για χρήση προπάντων στην ανώτατη εκπαίδευση. Για τον σκοπό αυτόν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα (σε οίκημα στη Φιλοθέη, που παραχωρήθηκε από τον Ανδρέα Παπανδρέου), όπου για μια περίοδο είκοσι επτά μηνών (1960-62) επιδόθηκε σε συστηματική αποδελτίωση των πηγών της γλώσσας μας, από τη λογοτεχνία, τις τέχνες, την επιστήμη, και την καθημερινή χρήση. Η διακοπή της χρηματοδότησης τον υποχρέωσε να επιστρέψει στην πανεπιστημιακή του έδρα, με μια σοδειά μεγάλη, που όμως δεν τον άφησε ικανοποιημένο. Γιατί ήταν τώρα πεπεισμένος ότι ο αριθμός των λημμάτων και η διάρθρωση και ποικιλία των ερμηνευμάτων ενός μεσαίου λεξικού δεν ήταν δυνατόν να προηγηθούν από τη σύνταξη ενός αναλυτικού λεξικού στις διαστάσεις των μεγάλων εθνικών λεξικών των άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών, πράγμα βέβαια που με τη σειρά του προϋπέθετε μια γιγαντιαίων διαστάσεων αποδελτίωση του προφορικού και γραπτού λόγου. Αποδελτίωση αυτής της κλίμακας ήταν μέτρο ιδιαίτερα επιβεβλημένο για την ελληνική περίπτωση, ενόψει ραγδαίων εξελίξεων που προοιωνίζονταν την επικείμενη ουσιαστική άρση της μακραίωνης διγλωσσίας. Και ήταν μεγάλος ο πειρασμός για ένα γλωσσολόγο να προλάβει έγκαιρα να αποτυπώσει λεξικογραφικά[2] το φαινόμενο της προέλασης της δημοτικής, η οποία, σπάζοντας το φράγμα της λογοτεχνίας στην οποία κυριαρχούσε για δεκαετίες, κατελάμβανε ήδη το ένα μετά το άλλο τα οχυρά της καθαρεύουσας και αναδεικνυόταν σε μια γλώσσα σύγχρονη, εύπλαστη, εκφραστική και επαρκή για κάθε χρήση.
Ακολούθησε μια δεύτερη, δεκαοκτάμηνη, φάση αποδελτίωσης, πάλι στην Ελλάδα, 1965-66, και μια τρίτη, από το 1967 ως το 1974, στην Αμερική. Στην πραγματικότητα η σποραδική αποδελτίωση κειμένων σταμάτησε τελειωτικά μόνο με τον θάνατο του Γεωργακά –στην αιφνίδια κοπή του νήματος της ζωής του, βρέθηκαν πάνω στο γραφείο του δελτία γλωσσικού υλικού. Η γενναία χορηγία του αρτισύστατου τότε "Εθνικού Χορηγικού Οργανισμού για τις Ανθρωπιστικές Σπουδές" (το Νational Endowment for the Humanities ιδρύθηκε το 1965) και η συνεχής συμπαράσταση του Πανεπιστημίου της N. Dakota έκαμαν δυνατή την ίδρυση του Λεξικογραφικού Κέντρου του University of North Dakota και τη συστηματική συλλογική εργασία που κατέληξε στη σύνταξη του Modern Greek-English Dictionary. Περί τον ίδιο τον Γεωργακά και τη σύζυγό του Βαρβάρα, φιλόλογο με ευρεία ουμανιστική και εγκυκλοπαιδική παιδεία και σπάνιο οργανωτικό ταλέντο (απόφοιτη του Πανεπιστημίου του Σικάγου, που διαδέχτηκε τον Γεωργακά στα διδακτικά του καθήκοντα στο Πανεπιστήμιο), εργαζόταν για χρόνια μια ομάδα φοιτητών και νέων φιλολόγων, ως επί το πλείστον Αμερικανών, αλλά και Ελλήνων, κάποιοι από τους οποίους ακολούθησαν στη συνέχεια ακαδημαϊκή σταδιοδρομία στην Αμερική και στην Ελλάδα (Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, Αγαθοκλής Χαραλαμπόπουλος και ο υπογραφόμενος). Αυτοί και πολλοί άλλοι οφείλουν τη μύησή τους στη λεξικογραφία στο Λεξικογραφικό Κέντρο του Γεωργακά, στο ακραίο σύνορο της Αμερικής προς τον Καναδά, εκεί όπου συνέβαινε το παράδοξο να συνεχίζεται η παράδοση του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, την οποία θεμελίωσε στα τέλη του 19ου και στις αρχές του εικοστού αιώνα ο Γεώργιος Χατζιδάκις. Χάρη σε αλλεπάλληλες χορηγίες του ΝΕΗ (1970-1975, 1978-1980, 1980-1982) η σύνταξη του Λεξικού συνεχίστηκε ως το 1988. Συμβολή σύμφωνη με τα δικά του μέτρα προσέφερε την τριετία 1975-1977 και το Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, που λειτουργεί υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Αθηνών.
Μετά το 1989, λίγα χρόνια μετά τη συνταξιοδότηση του Γεωργακά, η ειδική Βιβλιοθήκη και το Αρχείο των Δελτίων αποθηκεύτηκαν στα υπόγεια του Montgomery Hall, ενός ιστορικού κτηρίου του Πανεπιστημίου της Νorth Dakota. Εκεί έμειναν ως το 1996, οπότε, με δωρεά της Βαρβάρας Γεωργακά, στο πνεύμα της βούλησης του Δ. Γεωργακά ο οποίος εξέλιπε στο μεταξύ, μεταφέρθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Είχε από το 1981 εκφράσει την επιθυμία του ο Γεωργακάς να κατοχυρώσει τρεις στόχους με την εξής αξιολογική σειρά: Το αρχειακό του υλικό να αποτελέσει (α) τη βάση του Ελληνο-Αγγλικού Λεξικού και (β) ενός Ελληνο-Ελληνικού Λεξικού· επίσης, (γ) το υλικό και η συνοδευτική βιβλιοθήκη "να διατηρηθούν στο διηνεκές, εγκατεστημένα στην Ελλάδα, σε ελληνικό ίδρυμα, το οποίο θα πρέπει να εξυπηρετεί τον ελληνικό και ξένο επιστημονικό κόσμο σε ερευνητικές εργασίες σχετικές με τη νεοελληνική γλώσσα. Ο λόγος για τη μελλοντική διατήρηση του υλικού είναι ότι το μη επεξειργασμένο αρχειακό υλικό είναι πολλαπλάσιο από το χρησιμοποιούμενο στα συντεταγμένα άρθρα του Λεξικού και γι' αυτό πολύτιμο για γλωσσικές έρευνες και μελέτες. Το αρχείο αυτό δεν μπορεί να παραπεταχτεί σε μια αποθήκη ούτε να συγχωνευτεί με άλλο αρχείο, που δεν έχει σχέση με την Κοινή και λόγια δημοτική".[3] Κρίθηκε, λοιπόν, από τη Βαρβάρα Γεωργακά ότι οι όροι αυτοί μπορούσαν να εκπληρωθούν από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, που ιδρύθηκε από το Υπουργείο Παιδείας, εδραιώθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1994 και δύο χρόνια αργότερα, με γενναιόδωρη παρέμβαση του Δήμου Καλαμαριάς, εγκαταστάθηκε στο νεόδμητο κτήριο Πολιτιστικών Εκδηλώσεων της Καλαμαριάς. Εκεί έφτασαν τον Νοέμβριο του 1996 και στεγάστηκαν το Αρχείο και η "Βιβλιοθήκη του Λεξικού" Γεωργακά· όταν τρεις μήνες αργότερα η πολιτεία της Β. Ντακότας κατακλύστηκε από σαρωτικές πλημμύρες, από τις οποίες καταστράφηκαν τα υπόγεια των κτηρίων του University of N. Dakota, το πολύτιμο υλικό δεν βρισκόταν πλέον εκεί.
* * *
1 Πλήρη βιβλιογραφία Γεωργακά, η οποία αριθμεί 170 τίτλους, στο: Ι.Ν. Καζάζης, "Δημήτριος Ι. Γεωργακάς (1908-1990)," Λεξικογραφικόν Δελτίον (της Ακαδημίας Αθηνών) 17 (1991) 211-25. Μνημονεύω εδώ τρεις από τις δέκα δημοσιευμένες μονογραφίες του: Τhe names for the Asia Minor Peninsula and a Register of Surviving Anatolian Pre-Turkish Placenames (Χαϊδελβέργη: C. Winter 1971). A Graeco-slavic Controversial Problem Reexamined: the -its- suffixes in Byzantine, Medieval and Modern Greek, their Origin and Ethnological Implications, Αθήνα: Δημοσιεύματα της Ακαδημίας Αθηνών, 1982. Ichthyological Terms for the Sturgeon and Etymology of the International Terms 'botargo', 'caviar', and congeners: a Linguistic, Philological and Culture-historical Study, Αθήνα: Δημοσιεύματα της Ακαδημίας Αθηνών, 1978.
2 Καίρια επισήμανση του L. Zgusta: Another very delicate task is to compile a dictionary of a language with a strong diglossia. Again the lexicographer will have to formulate a unified policy before beginning his work on the manuscript of the dictionary. But in order to formulate such a policy, it will be necessary for him to consider not only the immediate problems of the dictionary or points of interest in the lexicon, but also to form a well-considered appraisal of the future development of the situation, taking into consideration the whole trend of cultural development. Manual of Lexicography, Πράγα (Czechoslovak Academy of Sciences, 1971), σελ. 186.
3 D. J. Georgacas, "The First Large International Dictionary of Common and Cultivated Modern Greek," Mandatoforos (Amsterdam) τεύχος 18, 1981, 35-66 (η ελληνική διατύπωση, με μικροαλλαγές του συγγραφέως, ανήκει στην αδημοσίευτη ελληνική ανακοίνωσή του).
