Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Τα αποτελέσματα της φράγκικης κατάκτησης ήταν πολύπλοκα. Λατινικές λέξεις δάνειες πλημμύρισαν τη γλώσσα - και όταν λέμε «λατινικές», δεν αναφερόμαστε βέβαια στα κλασικά λατινικά της Ρώμης, αλλά στις νεολατινικές γλώσσες, που μιλιόνταν στο μεσογειακό χώρο. Οι ιταλικές δάνειες λέξεις είναι οι πιο πολυάριθμες, τις περισσότερες όμως φορές προέρχονται από περιφερειακές διαλέκτους της ιταλικής γλώσσας, ιδιαίτερα από τα βενετσιάνικα. Δεύτερες σε συχνότητα έρχονται οι γαλλικές και ακολουθούν οι λιγοστές λέξεις από τα προβηγκιανά, τα καταλάνικα, τα ισπανικά κλπ. Θα περίμενε φυσικά κανείς πως οι δάνειες αυτές λέξεις θα πρωτοέμπαιναν στη γλώσσα στις περιοχές που κατείχαν όσοι μιλούσαν τις γλώσσες αυτές. Ωστόσο δεν έχουμε άμεσες ενδείξεις γι' αυτό. Δεν πρέπει εξ άλλου να ξεχνούμε πως οι φράγκικες παροικίες ήταν πολύγλωσσες στο εξωτερικό.

Για το λόγο αυτό είναι πιο εύκολο να καθορίσουμε τα σημασιολογικά πεδία, όπου συγκεντρώθηκαν οι λέξεις από τις διάφορες γλώσσες. Έτσι, το λεξιλόγιο του φεουδαρχικού δικαίου και της ιδιοκτησίας είναι γαλλικό, το λεξιλόγιο όμως του εμπορίου και της ναυτιλίας είναι κυρίως ιταλικό.

Η λατινική κυριαρχία είχε και άλλες, πιο σοβαρές, συνέπειες. Το κύρος της λόγιας γλώσσας ξέπεσε, μια και παραμερίστηκε ολόκληρος ο κρατικός μηχανισμός. Το πολύπλοκο εκπαιδευτικό σύστημα, που διατηρούσε και προωθούσε τη χρήση της λόγιας γλώσσας, εξαρθρώθηκε. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει πως ο κόσμος άρχισε να μεταχειρίζεται τη λαϊκή γλώσσα για φιλολογικούς σκοπούς. Αντίθετα, πολλοί λόγιοι προσπαθούσαν ακόμα να πραγματοποιήσουν το ιδανικό της αναλλοίωτης γραπτής γλώσσας. Ο Γρηγόριος από την Κύπρο, επειδή δεν μπορούσε να πάρη μια καλή αρχαϊστική παιδεία στο νησί του, που το κατείχαν οι Λουζινιάνοι, έφτασε με τα πόδια στη Μικρά Ασία, για να συνεχίση την εκπαίδευσή του στην Πόλη, που την είχαν τότε ξαναπάρει οι Βυζαντινοί. Και η περίπτωσή του δεν είναι μοναδική. Στην αποκαταστημένη αυτοκρατορία των Παλαιολόγων είχαμε ένα είδος αναγέννησης του παλιού τύπου ως μερική εκδήλωση μιας απόπειρας να αναδημιουργηθή η παλιά Οικουμενική Αυτοκρατορία. Αλλά στις μεγάλες περιοχές, που έμειναν στα χέρια των Φράγκων, η κατάσταση ήταν διαφορετική. Πρώτα - πρώτα αποκόπηκαν από το εκπολιτιστικό κέντρο της Πόλης. Δεύτερο: έγινε πολύ δύσκολο να πάρη κανείς τον παλιό τύπο της παιδείας. Και τρίτο: ο κόσμος είχε μπροστά στα μάτια του το παράδειγμα των Λατίνων, που όλο και πιο πολύ χρησιμοποιούσαν τη λαϊκή γλώσσα για διοικητικούς και φιλολογικούς σκοπούς. Αλλά η κυριότερη διαφοροποίηση ήταν το γεγονός πως η αρχαϊστική παιδεία δεν ήταν πια αναγκαία για κοινωνική αναρρίχηση. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνούμε πως ένας σημαντικός παράγοντας, που έδινε αίγλη στη λόγια γλώσσα, ήταν το γεγονός πως η γνώση της οδηγούσε σε ψηλά κρατικά και εκκλησιαστικά αξιώματα. Ήταν ένα σίγουρο μέσο κοινωνικής ευκινησίας σε μια πολυταξική κοινωνία. Είναι αξιοσημείωτο πως ο Γρηγόριος από την Κύπρο, που τον αναφέραμε παραπάνω, έγινε Οικουμενικός Πατριάρχης. Βέβαια, όλοι οι νέοι, που υπέφεραν για να εκπαιδευτούν, δεν κατόρθωσαν να πάρουν ψηλές θέσεις και ν' αφήσουν τη σφραγίδα τους στην ιστορία. Η αλήθεια όμως είναι πως ορισμένα αξιώματα ήταν ανοιχτά μόνο σε ορισμένα ταλέντα. Ωστόσο, δεν γινόταν το ίδιο και στην Κρήτη, στην Κύπρο ή στην Αττική, που τις κατείχαν οι Φράγκοι.

[…]

Στα όψιμα μεσαιωνικά χρόνια, σταματούν ολότελα οι άμεσοι δανεισμοί από τα λατινικά. Η γλώσσα αυτή δεν μιλιόταν πια σε καμμιά περιοχή της αυτοκρατορίας και ο ρόλος της ως επίσημης και διοικητικής γλώσσας ήταν περιορισμένος. Οι λατινικές προσφωνήσεις στην αυτοκρατορική αυλή και οι λατινικές υπογραφές στα έγγραφα που έβγαζε η αυτοκρατορική καγγελαρία έγιναν την εποχή αυτή κοκκαλωμένα γλωσσικά απομεινάρια, όπως οι νορμανδογαλλικές φράσεις που μεταχειρίζονται οι Άγγλοι νομικοί. Από την άλλη μεριά, όμως, η αυξανόμενη επίδραση της δυτικής Ευρώπης και η διακυβέρνηση μεγάλων ελληνόφωνων περιοχών από δυτικές Δυνάμεις είχαν ως αποτέλεσμα να γίνουν εκτεταμένοι δανεισμοί από τα ιταλικά -κυρίως βενετσιάνικα- και τα γαλλικά. Οι νεολατινικοί αυτοί δανεισμοί είναι κυρίως εκπολιτιστικοί δανεισμοί, δηλ. είναι λέξεις για έννοιες και αντικείμενα φερμένα απ' έξω, που δεν παραμερίζουν τις ελληνικές λέξεις. Δεν έχουμε άμεσες ενδείξεις, αλλά είναι σωστό να υποθέσουμε πως οι ιταλικές λέξεις ήταν ιδιαίτερα κοινόχρηστες σε περιοχές βενετσιάνικης και γενοβέζικης κατοχής, όπως στην Κρήτη, στην Εύβοια και στα πιο πολλά νησιά των Κυκλάδων, και οι γαλλικές σε περιοχές γαλλικής κατοχής, όπως στην Πελοπόννησο και προπαντός στην Κύπρο. Οι όροι του φεουδαρχικού δικαίου και της ιδιοκτησίας προέρχονται κυρίως από τα γαλλικά, οι όροι σχετικά με τις τέχνες και τα επαγγέλματα, καθώς και η ναυτική ορολογία, προέρχονται από τα ιταλικά.

Το μεγαλύτερο μέρος από τις δάνειες αυτές λέξεις είναι ουσιαστικά και κατά κανόνα προσαρμόζονται σε ελληνικό τυπολογικό πλαίσιο. Εξαίρεση κάνουν οι τίτλοι και άλλα μισοκύρια ονόματα, όπως π.χ. μισίρ, μισέρ (= monsieur).

Τα ρήματα δεν γίνονται εύκολα δάνειες λέξεις στα ελληνικά, γιατί πρέπει να υπάρχουν δύο θέματα. Τα λίγα ρήματα, που δανείστηκε η ελληνική γλώσσα από τις νεολατινικές γλώσσες -ή που σχημάτισε από νεολατινικές δάνειες λέξεις- σχηματίζονται με τις γόνιμες παραγωγικές καταλήξηεις -άρω, -ίζω, -εύω και έχουν αντίστοιχο αοριστικό θέμα.

Παρ' όλη την εντύπωση που μας δίνουν ορισμένα κείμενα, η έκταση των δανεισμών από τις νεολατινικές γλώσσες την περίοδο αυτή ήταν περιορισμένη. Οι δάνειες αυτές λέξεις δεν αφομοιώθηκαν στο βαθμό που αφομοιώθηκαν οι δάνειες λέξεις της προηγούμενης εποχής και έτσι δεν ενσωματώθηκαν στη γλώσσα. Ιδιαίτερα δεν μας έδωσαν καμμιά παραγωγική κατάληξη, για να παραχθούν λέξεις από ελληνικά θέματα. Οι νεολατινικές παραγωγικές καταλήξεις -άρος, -έλλα, -έλλο, -έττο, -έσσα και -ίνος πολύ σπάνια χρησιμοποιούνται για παραγωγή. Τις βρίσκουμε μόνο στις νεολατινικές δάνειες λέξεις. Αν εξετάσουμε 100 στίχους παρμένους από μερικά πρώιμα λαϊκότροπα κείμενα, θα βρούμε τις ακόλουθες γαλλικές και ιταλικές λέξεις:

«Χρονικό του Μωρέως»

• καβαλάρος, καβαλαρός
• μισίρ
• ρόϊ
• λίζιος (liege)
• κουγκεστίζω (ρηματικός τύπος σχηματισμένος κανονικά από τη δάνεια λέξη κουγκέστα)

«Λίβιστρος και Ροδάμνη»

• τέντα
• σουκανιά

«Καλλίμαχος και Χρυσορρόη»

• εξόμπλιον (γαλλ. examble)

«Βέλθανδρος και Χρυσάντζα»

• φλισκίνα (piscine)

«Τρωικός πόλεμος»

• τσάμπρα (champre)

«Αχιλληΐς»

• φισκίνα
• κουρτέσα
• φάλκων

Αν συγκρίνουμε τις νεόπλαστες σύνθετες λέξεις, που αναφέραμε σε άλλες σελίδες, με τις λέξεις αυτές, θα παρατηρήσουμε πώς ο μεγάλος λεξιλογικός πλουτισμός, που είναι τόσο φανερός σ' αυτή την περίοδο, έγινε με τη χρησιμοποίηση ελληνικών λεξιλογικών στοιχείων και όχι με δανεισμούς, παρ' όλη την αίγλη που είχαν τα γαλλικά και τα ιταλικά ως διοικητικές γλώσσες. Τη μόνη εξαίρεση την αποτελούν οι ναυτικοί όροι. Στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι ιταλικής καταγωγής και μετά πέρασαν από τα ελληνικά στα τουρκικά, στα αραβικά και ως ένα βαθμό στα ρωσσικά. Οι όροι αυτοί σχημάτισαν ένα μέρος μιας lingua franca, ενός διεθνικού εμπορικού και ναυτικού λεξιλογίου -χωρίς βέβαια να πάρη τα γνωρίσματα γλωσσικού συστήματος- που ήταν σε πλατειά χρήση σε όλη την ανατολική Μεσόγειο και στη Μαύρη Θάλασσα ίσαμε τον 19. αιώνα.