Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

Μετατοπίσεις μεταξύ μορφολογικών και σημασιολογικών τύπων

§ 113. Ήδη η ινδοευρωπαϊκή αρχική γλώσσα βάσης γνώριζε μορφολογικούς και σημασιολογικούς τύπους. Τα πολυάριθμα παραδείγματα με το στερητικό ἀ-, το δυσ-, το εὐ- και το ἡμι- παρουσιάζονται ως μια ευδιάκριτη ομάδα με εξωτερικά χαρακτηριστικά, παρόλο που κατά τη σημασία δεν είναι ομοιογενή· σ' αυτήν, δηλαδή, ανήκουν μεταπλαστά και μη μεταπλαστά (ἄθυμος 'χωρίς κουράγιο' -ἄβατος 'απάτητος, απροσπέλαστος'), με ουσιαστικό (ἄθυμος), επίθετο (ἄιδρις 'που δεν ξέρει') και ρηματικό όνομα (ἄφορος 'άγονος', ἄζυξ 'χωρίς ζευγάρι') ως β΄ συνθετικό. Από την άλλη μεριά ασφαλώς ακόμη και ένας ομιλητής που δεν σκέφτεται με γραμματικούς όρους, εντοπίζει μια συντακτική ενότητα ανάμεσα στο πατροκασίγνητος και στο ἱστοπέδη παρά τη διαφορά των λέξεων. Επειδή οι δύο κατηγορίες τέμνονται, πολλά μεμονωμένα σύνθετα έχουν διπλή όψη, και, όταν από αυτά δημιουργηθούν νέοι σχηματισμοί, αυτοί μπορούν να συνδεθούν τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς τη σημασία. Στα ελληνικά είναι εντυπωσιακό πόσο συχνά σχηματίζονται νέοι μορφολογικοί τύποι σε βάρος της ομοιομορφίας των συντακτικών σχέσεων των μελών τους. Μερικές περιπτώσεις έχουν ήδη εξεταστεί: ἀντι- § 53 , φιλο- μαζί με τα φυγο-, μισο-, ἐθελο-, λ(ε)ιπο- § 76 κεξξ., παν- § 64 , νεο- § 95 , -ῆμαρ § 108 . Εδώ πρέπει να προστεθούν ακόμη κάποιες αξιοπρόσεκτες.

§ 114. ψευδο-. Ξεκινάμε με το ψευδ-άγγελος 'που αναγγέλλει ψεύδη' (Όμ.) και το ψευδο-λόγος 'που λέει ψέματα' (Αριστοφ.) με ρηματική σύνταξη. Από εκεί είναι μικρή η απόσταση έως τα ψευδο-κῆρυξ 'ψευδόμενος κήρυκας' (Σοφ.), ψευδό-μαντις 'ψευδόμενος μάντης' (κλασ.), ψευδό-μαρτυς^[54] 'ψευδόμενος μάρτυς' (κλασ.), όπου το β΄ συνθετικό μπορεί να έχει ακόμη τη λειτουργία ενός nomen agentis, αλλά ήταν πιθανές και οι ερμηνείες 'που δίνει ψευδή μαρτυρία' ή 'όχι πραγματικός μάντης'. Στη συνέχεια και τα προσδιοριστικά ψευδό-δειπνον 'ψευτο-δείπνο' (Σοφ.), -πάρθενος 'δήθεν παρθένα' (Ηρόδοτος), ψευδ-ηρακλῆς 'ψευτο-Ηρακλής' (Μένανδρος), επιπλέον ψευδ-άττικος 'όχι γνήσια αττικός' (Λουκιανός) και το μεταπλαστό ψευδ-επίγραφος 'με ψευδή επιγραφή' (Πολύβ.).

§ 115. ἀρχι-. Ο Όμηρος γνωρίζει μόνο σύνθετα με το ἀρχε-: ἀρχέ-κακος, Ἀρχέ-λοχος, Ἀρχε-πτόλεμος, πρβ. § 75 . Λίγο αργότερα αρχίζει η αντικατάσταση του ἀρχε- με το ἀρχι- (§ 137), που έχει την τάση να ενώνεται με λέξεις που χαρακτηρίζουν πρόσωπα: ἀρχι-τέκτων, ἀρχ-ιέρεως, αρχικά διατηρώντας τη ρηματική σημασία 'που ηγείται των οικοδόμων, των ιερέων' (σε επιθετική χρήση), ύστερα όμως όλο και συχνότερα με ονοματική σημασία 'επικεφαλής των οικοδόμων, ανώτατος ιερέας' ^[55] (ως ουσιαστικό), έτσι ιδίως στην ελληνιστική εποχή: ἀρχι-κυβερνήτης, -μάγειρος, -ποιμήν, -πρεσβευτής κ.τ.λ. Έτσι και τα σύνθετα με λέξεις που δεν χαρακτηρίζουν πρόσωπα συχνά λειτουργούν ως ουσιαστικά: ἀρχι-συνάγωγος 'διευθυντής της συναγωγής', ἀρχί-δικος 'πρόεδρος του δικαστηρίου'.

§ 116. ὁμο-. Σαφείς είναι οι μεταπλαστοί σχηματισμοί με το επιθετικό ὁμο-, όπως στον Όμηρο ὁμο-γάστριος 'όμαιμος αδελφός', ὁμό-φρων 'ομοϊδεάτης', ὁμ-ώνυμος 'με ίδιο όνομα' (καθώς και ὁμ-ηγερής 'σε κοινή συνέλευση';). Παράλληλα το ὁμο- φαίνεται να χρησιμοποιείται και με επιρρηματική σημασία (όπως το νεο- § 95) = ὁμοῦ: στον Όμηρο ὁμ-ήγυρις 'συνέλευση', ὁμ-ῆλιξ 'συνομήλικος', δηλαδή συνώνυμο του συν- στο συν-έριθος (§ 47)· έτσι στη μεθομηρική περίοδο ὁμό-φοιτος 'συνοδός' (Πίνδ.), -δουλος (κλασ.· ύστερα ὁμοιό-δουλος 'κατά παρόμοιο τρόπο δούλος' στον Ευμάθιο), -γέρων 'σύντροφος στα γηρατειά' (Λουκιανός) κ.τ.λ. Γενικά το ὁμο- εκτοπίστηκε από το συν-.

§ 117. Σημασιολογικές μεταβολές μπορούν να γίνουν και σε ένα ήδη σχηματισμένο σύνθετο χωρίς μεταβολή κάποιου μέλους του. Η διπλή σημασία του ἀνδρό-γυνος μνημονεύθηκε στις § 82 κεξ., του κακο-δαίμων στην § 91 . Το ἀ-μήτωρ, που κατά κανόνα σημαίνει 'χωρίς μητέρα', το χρησιμοποιεί ο Σοφοκλής (Ηλέκτρα 1154) στη φράση μήτηρ ἀμήτωρ με τη σημασία 'μια μητέρα, που δεν είναι μητέρα'. Οι ποιητές τροποποιούν κατ' αυτό τον τρόπο και τα μεταπλαστά σύνθετα με το -παις: ἄ-παις 'άκληρος' (και Αισχ.), αλλά Νυκτὸς παῖδες ἄπαιδες Αισχ. Ευμενίδες 1034^[56] · εὔ-παις 'με καλά, όμορφα παιδιά' (και Ευρ.), αλλά εὔ-παις γόνος 'ο εξαίρετος γιος' Ευρ. Ιφιγένεια η εν Ταύροις 1234, Ηρακλής μαινόμενος 689· καλλί-παις 'με όμορφα παιδιά' (και Ευρ.), αλλά καλλίπαις θεά 'η θεά, το όμορφο παιδί' Ευρ. Ορέστης 964 (δύσπαις παῖς 'δύστυχο παιδί' σχόλια στον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή στ. 1243). Πρβ. Ἶρος Ἄιρος κ.τ.ό. § 62 . Φυσικά σε κανένα από αυτά τα παραδείγματα δεν είναι απόλυτα βέβαιο ότι η νέα σημασία δεν στηρίζεται σε μια ανεξάρτητη νέα δημιουργία του σύνθετου· αλλά ο αριθμός και η κατανομή των μαρτυριών για τη μία ή την άλλη σημασία συνηγορεί υπέρ μιας σημασιολογικής μεταβολής υπαρκτών μεμονωμένων συνθέτων.

Σχετικά με προσμείξεις στην απόληξη του α΄ συνθετικού, που αντιστοιχούν πάντως εν μέρει σε μια ανάμειξη της συντακτικής σχέσης, δες § 136 κεξξ.