Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

3. Πρόθεση + εξαρτώμενος από αυτήν όρος

§ 48. α) Χωρίς μεταβολή του β΄ συνθετικού: προύργου (από το πρὸ ἔργου) 'σκόπιμα' (κλασ.), ἐπ-έκεινα (από το ἐπ' ἐκεῖνα), παραχρῆμα (από το παρὰ χρῆμα) 'αμέσως' (κλασ.)· πρβ. λατ. d ē nu ō από το d ē nov ō 'εκ νέου', γερμανικά abhanden 'μη πρόχειρος' από το ab Handen 'στα χέρια'. Πρόκειται για συνενώσεις που προέκυψαν από τυποποιημένα εμπρόθετα· μερικά από αυτά κατά τους ιστορικούς χρόνους βρίσκονται ακόμη στο πρώτο στάδιο της σύνθεσης, με αποτέλεσμα να δικαιολογείται η αμφιβολία για τη γραφή τους: ἐπίπαν ή ἐπὶ πᾶν, προτοῦ ή πρὸ τοῦ, τανῦν ή τὰ νῦν κτλ. Πολύ παλιά είναι μερικά παραδείγματα όπου εμφανίζονται προϊστορικές μορφές και συνδυασμοί πτώσεων: ἐπι-σχερώ 'κατά σειρά' (Όμ.) με παλιά οργανική, ἐμ-ποδών [από το *ἐν ποδῶν 'μέσα (ἐν) στην περιοχή (γεν.) των ποδιών' (κλασ.)].

§ 49. Επειδή από προθέσεις μπορούν να εξαρτώνται και επιρρήματα (π.χ. μέχρι τότε), σύνθετα μπορούν να αναπτυχθούν και από τέτοιες ομάδες: ἐσαεί εἰσαεί (ή ἐς ἀεί, εἰς ἀεί) 'για πάντα', κατ-όπισθε 'στο μέλλον' (Όμ.), προ-πέρυσι (κλασ.), προ-χθές (ελληνιστ.). Άλλα, όπως ἐπάνω, ὑποκάτω, δεν αναλύονται πια τόσο εύκολα σε εμπρόθετες εκφράσεις. Για τα ὑπέξ, διαπρό κτλ. δες § 162 .

§ 50. β) Με επιθετικοποίηση του συνθέτου (πρβ. § 110 , 148): ἀγχί-αλος 'κοντά στη θάλασσα, παραθαλάσσιος' (Όμ.), ἅμ-ιππος 'γρήγορος σαν άλογο, πεζοί στρατιώτες μεταξύ των ιππέων' (κλασ.), ἔν-τιμος 'που απολαμβάνει τιμές' (κλασ.), ἐπ-άρουρος 'που ζει στους αγρούς' (Όμ.), ἐφ-ήμερος 'που προορίζεται για μία μέρα, μονοήμερος' (κλασ.), παρ-άλληλος (ελληνιστ.), πρό-ξενος 'που προστατεύει τον ξένο, φιλόξενος' (κλασ.), φροῦδος (από το πρὸ ὁδοῦ) 'φευγάτος' (κλασ.), ἀπό-π(τ)ολις 'μακριά από την πόλη' (ή 'που έχει την πόλη μακριά' σύμφωνα με την § 45), ἀπ-άνθρωπος 'χωρίς ανθρώπους' (κλασ.), ἄπ-οικος 'μακριά από την πατρίδα, άποικος' (κλασ.), ἀπό-θεος 'άθεος' (Σοφ.), ἀπό-τολμος 'άτολμος' (Φιλόστρ.), πρβ. λατ. ab - n ō rmis 'που αποκλίνει από τον κανόνα', ā- m ē ns 'έξω απ' τα λογικά του'· συν-άδελφος 'που έχει αδέλφια' (Ξεν.).

§ 51. Πολύ συχνά, όμως, το επίθετο σχηματίζεται με το εύχρηστο "παραγωγικό επίθημα" -ιο- (§ 147): ἐν-οίκιος 'που βρίσκεται μέσα στο σπίτι' (Αισχύλ.) και ἔνοικος (κλασ.), ἐφ-ημέριος (Όμ.) = ἐφ-ήμερος, παρ-άλιος (πλάι στο πάρ-αλος) και παρα-θαλάσσιος (όλα κλασ.), κατά-γειος (κλασ.) 'υπόγειος, ισόγειος', κατα-χθόνιος (Όμ.), ὑπο-χθόνιος (κλασ.), ἐπι-χθόνιος 'που βρίσκεται πάνω στη γη' (Όμ.), ἀπο-θύμιος 'απεχθής, μισητός' (Όμ.· πρβ. Α 562 κεξ. ἀπὸ θυμοῦ μᾶλλον ἐμοὶ ἔσεαι), κατα-θύμιος 'ποθητός' (Όμ.) κτλ. Πρβ. λατ. ē- greg - ius 'που ξεχωρίζει (από την αγέλη)'.

§ 52. Μερικές φορές το ουδέτερο αυτών των επιθέτων, ιδίως εκείνων που σχηματίζονται με το επίθημα -ιο-, μετατρέπεται σε επίρρημα: ἔμ-πεδος 'που στέκεται σταθερά (πάνω στο έδαφος)' (Όμ.), επίρ. ἔμπεδον (Όμ.), ἐν-ύπνιος 'που εμφανίζεται στον ύπνο' (Αισχύλ.), επίρ. ἐνύπνιον (Όμ.), ἐν-ώπιος 'κατά πρόσωπο' (ελληνιστ.), επίρ. (και μάλιστα πρόθεση) ἐνώπιον (ελληνιστ.). Συχνότερη είναι η ουσιαστικοποίηση του ουδετέρου (§ 289): ἐν-ύπνιον 'όνειρο' (κλασ.), ἐν-ώπια 'προσόψεις' (Όμ.), ὑπο-πόδιον (ελληνιστ.) (ὑπο-πόδιος 'κάτω από τα πόδια' [ελληνιστ.])· το επίθετο ως ενδιάμεσο μέλος μπορεί να λείπει (πρβ. § 38): προάστιον 'περιοχή πριν από την πόλη' (κλασ.· το προ-άστιος είναι πολύ πιο σπάνιο!), προ-οίμιον (φροίμιον) (από την εποχή του Πινδάρου) 'προανάκρουσμα άσματος (οἶμος, οἴμη), εισαγωγή', μετα-κιόνιον 'διάστημα μεταξύ κιόνων' (Dittenberger Syll .² 537, 36).

§ 53. Αξιοσημείωτη είναι η εξέλιξη συνθέτων με το ἀντι-: με βάση παλαιότερα παραδείγματα όπως ἀντί-θεος 'αντίστοιχο ^[25] ενός θεού, ισόθεος' (Όμ.), ἀντι-άνειρα 'ίση με άντρα' (Όμ.), οι αττικοί συγγραφείς σχηματίζουν π.χ. τα ἀντι-λέων 'σαν λιοντάρι' (Αριστοφ.), ἀντί-πυργος 'σαν πύργος' (Σοφ.), ἀντί-δουλος 'στη θέση δούλου' (Αισχύλ.)· εξαιτίας της στενότερης σύνδεσης π.χ. της λέξης ἀντί-δουλος με το ουσιαστικό δοῦλος και το εμπρόθετο ἀντί + γεν., και επίσης εξαιτίας του παραλληλισμού με το ουσιαστικοποιημένο σύν-δουλος (§ 47), τέτοιου είδους σύνθετα απέκτησαν τη λειτουργία ουσιαστικού και το ἀντι- τη σημασία 'υποκατάστατο για': ἀντί-κλεις (Πολυδεύκης, θεωρώντας την νεολογισμό) 'αντικλείδι'. Κατ' ακολουθία ο σχηματισμός αυτός θεωρήθηκε κατάλληλος για να αποδώσει τα ρωμαϊκά αξιώματα proconsul , propraetor , proquaestor: ἀνθ-ύπατος, ἀντι-στράτηγος (κατά λέξη ἀντὶ στρατηγοῦ = pro praetore), ἀντι-ταμίας.