Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

ΙV . To α΄ συνθετικό εκλαμβάνεται ως ρήμα

§ 75. 1. Ο τύπος ἀρχέ-κακος 'που αρχίζει το κακό' ανάγεται στην προϊστορική περίοδο και είναι πολύ διαδεδομένος στα αρχαία ελληνικά. Παραδείγματα από τον Όμηρο: ἐχέ-φρων 'συνετός', ἑλκε-χίτων 'που σέρνει το χιτώνα', μενε-δήιος 'που αντιμετωπίζει τον εχθρό', ταλα-πενθής 'που υπομένει βάσανα' Τλη-πόλεμος. Για να εξηγηθούν τέτοιοι σχηματισμοί είναι πιθανόν να σκεφτούμε τύπους προστακτικής (ἕλκε χιτῶνα κτλ.) και να συγκρίνουμε γερμανικές λέξεις όπως Lebewohl 'να 'σαι καλά, ο αποχαιρετισμός', Stelldichein 'παρουσιάσου, η συνάντηση', Wagehals 'ψηλά το κεφάλι, παράτολμος', F ü rchtegott 'να φοβάσαι το θεό, θεοφοβούμενος' και γαλλικές όπως casse - noix 'καρυοθραύστης', cache - pot 'κάλυμμα γλάστρας ή βάζου', porte - monnaie 'χρηματοφυλάκιο, πορτοφόλι'. Πρόκειται στην ουσία για μία μόνο δυνατότητα δημιουργίας του τύπου ἀρχέ-κακος· περισσότερα, όμως, δεν μπορούμε να πούμε.

§ 76. Στα αρχαία ελληνικά με αυτόν τον τύπο συνδέεται εν μέρει και ένας άλλος: ήδη ο Όμηρος γνωρίζει έναν αριθμό συνθέτων με το φιλο- και με ρηματική λειτουργία του αρχικού μέλους: φιλο-μμειδής, -ξεινος, -παίγμων, -πτόλεμος, -ψευδής κτλ. Πάντως πρέπει να ξεκινήσουμε από ένα ονοματικό φιλο-, δηλαδή π.χ. από το φιλό-ξε(ι)νος 'φιλικός προς τους ξένους' (πρβ. ἰσό-θεος § 87), που μεθερμηνεύτηκε ρηματικά σε συνάρτηση με το ἀρχέ-κακος ^[36]· ίσως υπήρξε κάποτε ένα ρηματικό φιλε- (από τη ρίζα φιλ- στα ομηρικά φ ί̄ λατο, φῖλαι), που εκτοπίστηκε από το ονοματικό φιλο- (στο φιλ-ήρετμος κτλ. η απόληξη του θέματος δεν διακρινόταν πια).

§ 77. Ως αντώνυμο του φιλο-πτόλεμος ήδη ο Όμηρος έχει το αναλογικά σχηματισμένο φυγο-πτόλεμος· από την κλασική εποχή και εξής εμφανίζεται επιπλέον το μισο-, που μαζί με το φιλο- χρησιμοποιείται πολύ συχνά για το σχηματισμό αντίθετων ζευγαριών: φιλ-άνθρωπος - μισ-άνθρωπος, φιλ-έλλην - μισ-έλλην, φιλο-πόνηρος - μισο-πόνηρος κτλ. Λιγότερο διαδεδομένη αλλά συχνή απομίμηση του φιλο- είναι το ἐθελο- (επίσης από την κλασική περίοδο και εξής): ἐθελό-πονος (Ξεν.) περίπου = φιλό-πονος· αλλά και ἐθελό-δουλος 'εθελοντής υπηρέτης' (Πλάτωνας), ἐθελο-πρόξενος 'εθελοντής πρόξενος ' (Θουκ.), όπου ἐθελο- = ἐθελοντής· πρβ. φιλο-γέωργος 'λάτρης της αγροτικής ζωής' ή 'μετά χαράς αγρότης' (Ξεν.), ύστερα φιλο-δικαστής 'δικαστής μετά χαράς' (τίτλος κωμωδιών), φιλο-θύτης 'θύτης μετά χαράς' (Αριστοφ.).

§ 78. Στο φυγο- πρέπει να διακρίνουμε το πρότυπο του κλασικού λιπο- (πρβ. φυγεῖν - λιπεῖν· η γραφή λειπο- συνήθως έχει λιγότερο πειστική μαρτυρία): λ(ε)ιπο-στρατία 'λιποταξία', λιπό-ναυς 'που εγκαταλείπει το πλοίο'· και με την έννοια 'που εγκαταλείπει, χάνει': λ(ε)ιπο-ψυχεῖν 'λιποθυμώ'. Σε μεμονωμένες περιπτώσεις κατά το μισο- σχηματίζεται ένα στυγο- (πρβ. μισεῖν - στυγεῖν): στυγ- ά̄ νωρ 'που μισεί το αντρικό φύλο' (Αισχ.), στυγό-δεμνος 'που μισεί το γάμο, το σύζυγο' (Αγαθίας στην Παλατινή Ανθολογία). Ασαφείς και μάλλον μόνο στιγμιαίοι σχηματισμοί είναι στον Όμηρο τα (ἀφ-)ἁμαρτο-επής 'που μιλά άστοχα' και ἠλιτό-μηνος 'που έχασε το σωστό μήνα, πρώιμα γεννημένος' (ἀλιτεῖν )· πρβ. πάλι τους παρεμφερείς αορίστους φυγεῖν - ἁμαρτεῖν - ἀλιτεῖν.

§ 79. Και ο τύπος τερψί-μβροτος 'που ευφραίνει τους ανθρώπους' (Όμ.) έχει κληρονομηθεί από την προϊστορική περίοδο. Πιθανόν βασίζεται αρχικά σε αφηρημένα ρηματικά ουσιαστικά σε - ti - (§ 370 κεξξ.) ^[37] · στα ελληνικά, όμως, ξεχωρίζει όλο και περισσότερο η ρηματική σημασία. Επειδή, ειδικότερα, τα ρηματικά αφηρημένα απηχούν συχνά τον ένσιγμο αόριστο, ο τύπος τερψί-μβροτος συνδέθηκε στενότερα με τον αόριστο: τερψι- με τα τέρψις και τέρψαι, Κτήσ-ιππος με τα κτῆσις και κτήσασθαι, και στη συνέχεια και ὠλεσί-καρπος 'που χάνει τους καρπούς του' (Όμ.) με το ὀλέσαι (το ὄλεσις δεν απαντά), φθεισί-μβροτος, φθεισ-ήνωρ 'που εξοντώνει ανθρώπους, άντρες' (Όμ.) από το φθεῖσαι (αλλά φθίσις!), Στησί-χορος από το στῆσαι (στάσις!). Ιδίως ο σχηματισμός με το -εσι- ήταν πολύ αγαπητός στους ποιητές· πρβ. π.χ. στον Όμηρο ἀλφεσί-βοιος 'που φέρνει πολλά βόδια', ἑλκεσί-πεπλος (πλάι στο ἑλκε-χίτων), πηγεσί-μαλλος 'με γερό (πυκνό) μαλλί', ταμεσί-χρως 'που κόβει το δέρμα, που πληγώνει', φαεσί-μβροτος 'που φέρνει φως στους θνητούς'. Σχετικά με άλλους αναλογικούς σχηματισμούς δες § 136 κεξξ., σχετικά με την έκθλιψη § 119 .