Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

2. Πρόθεση (με την παλιότερη επιρρηματική σημασία) + ανεξάρτητο από αυτήν ουσιαστικό ή επίθετο

§ 45. α) Με επιθετικοποίηση του συνθέτου (§ 110 , 112 υποσημ.): ἀμφι-θάλασσος 'με θάλασσα και στις δύο πλευρές του' (Πίνδαρος) είναι παλιός και αρκετά διαδεδομένος τύπος· άλλα παραδείγματα: ἔν-θεος 'αυτός που έχει μέσα του θεό, κατεχόμενος από θεό' (κλασ.), ἐπ-ήρετμος 'εφοδιασμένος με κουπιά' (Όμ.), περι-καλλής 'πανέμορφος' (Όμ.), ὑπέρ-θυμος 'πολύ γενναίος' (Όμ.). Επίσης ἀγχι-βαθής 'βαθύς κοντά στην ακτή' (Όμ.· από το βάθος), *ἁμά-τροχος 'αυτός που συγκρατεί τους τροχούς' στο ἁματροχιή 'ταυτόχρονη κίνηση των τροχών' (Όμ.). Πρβ. λατ. prae - ceps 'με το κεφάλι προς τα κάτω'.

§ 46. β) Επίθετο ως β' συνθετικό: το πρό-πας 'εντελώς' (Όμ.) ως τύπος ανάγεται επίσης στην προελληνική περίοδο (πρβ. λατ. per - magnus), αλλά υφίσταται μόνο σε κατάλοιπα. Στα μεταγενέστερα αρχαία ελληνικά έγιναν προσφιλείς σχηματισμοί όπως κατά-ξηρος 'κατάξερος', περί-πικρος 'πολύ πικρός', παρά-λευκος και ὑπό-λευκος 'ασπριδερός', ὑπό-λεπτος 'κάπως λεπτός', δύσκολα όμως ανάγονται στον προελληνικό τύπο, καθώς είναι κατά κύριο λόγο αναδρομικοί σχηματισμοί από παλιότερα ρήματα όπως ὑπο-λευκαίνειν 'λευκαίνω κάπως' (από το ὑπό και το λευκαίνειν), κατα-ξηραίνειν 'ξεραίνω εντελώς'· επίσης τα ἐπί-χρυσος, κατά-χρυσος, περί-χρυσος 'επίχρυσος', περι-καλλής 'πανέμορφος', περί-λυπος, παρα-πόρφυρος 'πορφυρός στο πλάι', που ανήκουν στο συχνότερο τύπο (α) και είναι γενικά παλιότερα, πρέπει να λειτούργησαν ως πρότυπο. Και το ἀπ-(ἐξ-)ελεύθερος (κλασ.) πρέπει να σχηματίστηκε αναδρομικά από το ρήμα ἀπ-(ἐξ-) ελευθεροῦν βάσει της αναλογίας ἐλευθεροῦν : ἐλεύθερος = ἀπελευθεροῦν : χ (§ 25).

§ 47. γ) Ουσιαστικό ως β' συνθετικό χωρίς μετάπλαση [δες α)]: συν-έριθος 'συνεργάτης' (Όμ.), σύν-δουλος (κλασ.), ὕπ-αρχος 'υπαρχηγός' (κλασ.), πρό-παππος (κλασ.), προ-πάτωρ (Πίνδ., Ευρ.), πρό-δομος (Όμ.), προ-άγων 'προκριματικός αγώνας' (κλασ.) είναι κατάλοιπα ενός ινδοευρωπαϊκού τύπου· παραγωγικά με αυτή τη σημασία έχουν παραμείνει μόνο το ὑπο- (ὑπο-διάκονος 'κατώτερος υπηρέτης', ὑπο-διδάσκαλος 'βοηθός του θεατρικού διδασκάλου' κτλ.) και ιδίως το συν- (σύγ-γαμβρος, συν-εξελεύθερος και πολλά άλλα)· μέσω του συμ-πότης (Πίνδ.) συνδέθηκαν με τον τύπο της § 43 και μέσω του ὑφ-ηνίοχος 'αυτός που βρίσκεται κάτω από τον ηνίοχο (δηλαδή αυτός που οδηγεί, όχι ο ίδιος ο πολεμιστής)' (Ξεν.) με τον τύπο της § 50 . Στην § 43 ανήκουν επίσης τα πολυάριθμα σύνθετα με πρόθεση και το ουσιαστικό -οδος· εδώ το ουσιαστικό ὁδός αντιπροσωπεύει το ελλείπον ρηματικό αφηρημένο ουσιαστικό από το θέμα *i - 'έρχομαι' (ἰέναι), όπως δείχνει η σύγκριση με τα λατινικά: ἔξ-οδος = ex - itus , πρόσ-οδος = ad - itus , σύν-οδος 'συνάντηση, συνέλευση' = co - itus ( coetus ). Το ἀμφι-θέατρον 'θέατρο με θέσεις ολόγυρα'^[24] (Δίων Κάσσιος κτλ.) πάντως ανάγεται σε επίθετο ἀμφι-θέατρος με τη σημασία 'αυτός που βρίσκεται γύρω από το θέατρον ' σύμφωνα με την § 50 (έτσι ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς κατά τους Passow-Crönert) ή 'αυτός που έχει ολόγυρα ένα θέατρον ' (σύμφωνα με την § 45) και ύστερα ταυτίστηκε με το θέατρον.