Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

Μεταπλαστά και μη μεταπλαστά σύνθετα

§ 110. Ένα σύνθετο όπως το μητρο-πάτωρ μπορεί εύκολα να χωριστεί σε μητρὸς πατήρ, χωρίς να χαθεί κάποιο ουσιώδες στοιχείο του. Αν, όμως, σύμφωνα μ' αυτό το πρότυπο θέλαμε να χωρίσουμε και το ὁμο-πάτωρ στα συστατικά του και να το θεωρήσουμε βασικά συνώνυμο του ὁμὸς πατήρ, η προσπάθειά μας θα ερχόταν σε αντίθεση με τη γλωσσική πραγματικότητα· διότι το ὁμο-πάτωρ σημαίνει 'κάποιος που έχει τον ίδιο πατέρα', σαν να λέμε δηλαδή ὁμὸν πατέρα ἔχων. Δεν περιλαμβάνει μόνο τη σχέση του πρώτου συνθετικού με το δεύτερο αλλά και, ως ολότητα, την πρόσθετη σχέση ιδιότητας προς μια ονοματική έννοια, που βρίσκεται έξω από το σύνθετο: ο συντακτικός του "πυρήνας", το κέντρο του, βρίσκεται έξω από αυτό, το σύνθετο είναι "εξωκεντρικό", ενώ το μητρο-πάτωρ περιέχει τον πυρήνα του στο -πάτωρ, είναι "εσωκεντρικό". Μια μορφολογική ένδειξη της πρόσθετης εξωκεντρικής σημασίας βρίσκουμε όχι μέσα στο σύνθετο, αλλά μόνο στην αλλαγή της γραμματικής κατηγορίας: το ὁμο-πάτωρ αντί για ουσιαστικό είναι επίθετο, είναι μεταπλαστό· το μητρο-πάτωρ έχει διατηρήσει το γραμματικό είδος του β΄ συνθετικού, είναι μη μεταπλαστό. Από τους τύπους που εξετάστηκαν προηγουμένως οι ακόλουθοι είναι μεταπλαστοί: ἀμφι-θάλασσος (§ 45), ἐφ-ήμερος (§ 50), ἀντί-θεος (§ 53), ἄ-θυμος, δύσ-θυμος, εὔ-θυμος (§ 62), ἐρί-βωλος, ἀγά-ννιφος, ζά-θεος, δά-σκιος (§ 60), μερικοί από την § 63, Πυλοι-γενής, Ἰφι-κράτης (§ 73), ἀνδρό-γυνος (§ 83), ποδ-ώκης (§ 86), ἀξιό-λογος (§ 87), λευκ-ώλενος (§ 90).

§ 111. Αλλιώς διαμορφωμένα είναι τα ρηματικά εξαρτημένα σύνθετα (§ 96 κεξξ.). Στο ἐχέ-φρων υπάρχει, βέβαια, επίσης αντίθεση: το β΄ συνθετικό είναι ουσιαστικό, ολόκληρη η λέξη επίθετο· επειδή, όμως, το α΄ συνθετικό έχει ρηματική (μετοχική ^[51]) δύναμη, το στοιχείο της επιθετικοποίησης βρίσκεται μέσα στο σύνθετο. Τα ψυχο-πομπός και τερψί-μβροτος έχουν ως β΄ συνθετικό ένα nomenagentisκαι μπορούν, επειδή τα nomina agentis είναι συγγενικά με τη μετοχή, να χρησιμοποιούνται εναλλακτικά ως ουσιαστικά και ως επίθετα, αλλά χωρίς αυτό να συνεπάγεται κάποια μεταβολή στο περιεχόμενό τους.

§ 112. Η ιστορία της μετάπλασης είναι σκοτεινή· διότι ο τύπος αυτός είναι ήδη πλήρως διαμορφωμένος στην ινδοευρωπαϊκή, και θα ήταν σύμπτωση, αν κάποιο σωζόμενο μεμονωμένο παράδειγμα ανήκε στα αρχικά πρότυπα, από τα οποία αναπτύχθηκε ο τύπος. Γι' αυτό το λόγο τα παραδείγματα στις ακόλουθες υποθέσεις πρέπει να θεωρηθούν αχρονικά και τεχνητά δείγματα. Η αρχική σημασία μπορεί να ήταν: 'φάνηκε η Αφροδίτη <και μάλιστα> το ωραίο στεφάνι της' ή 'φάνηκε η Αφροδίτη, ωραίο <ήταν> το στεφάνι της' ^[52]· και στις δύο περιπτώσεις από το Ἀφροδίτη ἐὺς στέφανος λόγω συχνής χρήσης του περιγραφικού συμπληρώματος και ταύτισής του με επίθετα προέκυψε η επιθετική έκφραση Ἀφροδίτη ἐυστέφανος. Ενδιάμεσο στάδιο μπορεί να είναι, όταν λέμε στα γερμανικά Richard L ö wenherz['Ριχάρδος καρδιά λιοντάρι'] Ριχάρδος ο λεοντόκαρδος ή Kaiser Rotbart['βασιλιάς κόκκινο γένι']βασιλιάς κοκκινογένης, ή όταν αποκαλούμε έναν φαλακρό άνθρωπο Kahlkopf['φαλακρό κεφάλι'] φαλάκρα: το σύνθετο είναι έτοιμο, αλλά δεν έγινε επίθετο. Με αυτό ασφαλώς δεν υποστηρίζουμε ότι και ο ινδοευρωπαϊκός τύπος πέρασε από αυτό το ενδιάμεσο στάδιο. Μάλλον μπορούμε να συμπεράνουμε για τα ελληνικά την παλιότερη χρήση τους ως ουσιαστικών από το γεγονός ότι στα σύνθετα επίθετα δεν έχει ολοκληρωθεί η αλλαγή του γραμματικού γένους: το ῥοδο-δάκτυλος είναι επίσης θηλυκό, το ίδιο και το ἄ-θυμος κ.τ.λ.

Σχετικά με το χειρισμό των διαφόρων θεμάτων στο β΄ συνθετικό κατά τη μετάπλαση δες § 139 κεξξ., σχετικά με την επέκταση του σύνθετου επιθέτου με το -ιο- δες § 147 . ^[53]