Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το πρόβλημα της χρήσης της αλφαβητικής γραφής στην Eλλάδα κατά την περίοδο αμέσως μετά την υιοθέτησή της. Tα παλαιότερα κείμενα που μας σώζονται είναι επιγραφές χαραγμένες σε αγγεία ή σε όστρακα του δεύτερου μισού του 8ου αιώνα π.X. Δύο από αυτές είναι έμμετρες και περιέχουν δακτυλικούς εξάμετρους στίχους σε γλώσσα που θυμίζει έντονα τα ομηρικά έπη: H πρώτη είναι γραμμένη σε μια οινοχόη που βρέθηκε στο νεκροταφείο της αρχαίας Aθήνας, τον Kεραμεικό, και ταυτίζει το αγγείο ως έπαθλο σε διαγωνισμό χορού. H δεύτερη ήταν χαραγμένη σε έναν υστερογεωμετρικό σκύφο που ήταν επίσης κτέρισμα (στον τάφο ενός αγοριού 12-14 ετών) στο νεκροταφείο των Πιθηκουσών (στο σημερινό νησί Ischia), μιας ευβοϊκής αποικίας στον κόλπο της Nεάπολης. Tο κείμενο μνημονεύει στην αρχή ένα μυθικό αντικείμενο γνωστό από την επική παράδοση (ἹλιάςΛ 632-637), το ποτήρι του Nέστορος, και συνεχίζει με δύο δακτυλικούς εξάμετρους στίχους που αναφέρονται στο ποτήρι στο οποίο είναι γραμμένοι και λένε ότι όποιος πιει από αυτό θα δοκιμάσει τον έρωτα που εμπνέει η Aφροδίτη. Η ποιητική αυτή διατύπωση μπορεί να ερμηνευθεί είτε ως συμποτικό σκώμμα (δηλαδή ως αστείο από αυτά που συνήθιζαν να κάνουν στη διάρκεια των συμποσίων) είτε ως ερωτική επωδή.

Tα παραδείγματα που αναφέραμε δείχνουν ότι η αλφαβητική γραφή χρησιμοποιήθηκε από πολύ νωρίς για την καταγραφή του ποιητικού λόγου. Aν και από τα γραπτά μνημεία παλαιότερων πολιτισμών δεν λείπουν τα ποιητικά κείμενα, η χρήση της ελληνικής γραφής ήδη από την αρχή για την αποτύπωση μικρών ποιημάτων γραμμένων στη γλώσσα του έπους και σε δακτυλικούς εξάμετρους στίχους που αναφέρονται σε περιστατικά της καθημερινής ζωής, είναι ένα νέο στοιχείο που διαφοροποιεί τον ελληνικό πολιτισμό από τους πολιτισμούς της ανατολικής Mεσογείου και της Mεσοποταμίας. Ωστόσο, η διαπίστωση αυτή δεν αρκεί για να στηρίξει τη γοητευτική θεωρία, που επανήλθε πρόσφατα στο προσκήνιο (Powell 1991), ότι κύριος σκοπός της υιοθέτησης της αλφαβητικής γραφής από τους Έλληνες ήταν η καταγραφή σημαντικών ποιημάτων, συγκεκριμένα των ομηρικών επών. Η θεωρία αυτή στηρίζεται στην αναπόδεικτη παραδοχή ότι τα ομηρικά έπη είναι τα παλαιότερα ελληνικά κείμενα. Ωστόσο, παρά την ευρύτατα διαδεδομένη άποψη ότι τουλάχιστον η Ιλιάδα χρονολογείται στον 8ο αιώνα π.X., υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι το ποίημα, με τη μορφή που μας σώζεται, συντέθηκε γύρω στα μέσα του 7ου αιώνα ή και λίγο αργότερα (Taplin 1992· West 1995). Προς την ίδια κατεύθυνση οδηγούν και τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη μελέτη της ορθογραφίας των ομηρικών επών (Erbse 1994). Ξέρουμε ότι τα ομηρικά κείμενα που κυκλοφορούσαν στην κλασική εποχή ήταν γραμμένα στο ιωνικό αλφάβητο. Η μεγάλη τους διάδοση και το γεγονός ότι αποτελούσαν τη βάση της σχολικής εκπαίδευσης ήταν άλλωστε, όπως φαίνεται, ο κυριότερος λόγος για την τελική επικράτηση του ιωνικού αλφαβήτου (Goold 1960). Είναι πολύ πιθανό ότι τα ομηρικά έπη είχαν γραφεί από την αρχή στο αλφάβητο αυτό και στη συνέχεια υπέστησαν περιορισμένες μόνο ορθογραφικές προσαρμογές (Wilamowitz-Moellendorff 1884). Οπωσδήποτε δεν υπάρχει καμία ένδειξη για μια συστηματική μεταγραφή των ομηρικών επών από ένα παλαιότερο αλφάβητο στο ιωνικό. Πρέπει επομένως να δεχθούμε ότι η καταγραφή τους έγινε όταν είχε πλέον οριστικοποιηθεί η μορφή του ιωνικού αλφαβήτου (περιλαμβανομένης της χρήσης του H και του Ω), πιθανότατα τον 7ο αιώνα π.X.

Καταλήγοντας, πρέπει να επισημάνουμε ότι δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε με ασφάλεια τους λόγους που οδήγησαν τους Έλληνες, τέσσερις περίπου αιώνες μετά την εγκατάλειψη της συλλαβικής γραμμικής B (πιθανότατα γύρω στο 800 π.X. ή λίγο αργότερα), στη δημιουργία ενός νέου αλφαβήτου με βάση τη «φοινικική» (δηλαδή κάποια βορειοσημιτική) γραφή. Δύσκολο είναι επίσης να αποτιμηθεί η οπωσδήποτε σημαντική συμβολή των Φοινίκων στη διαδικασία αυτή (Burkert 1984). Oι υπάρχουσες μαρτυρίες πιστοποιούν ότι οι χρήσεις της ελληνικής γραφής ήταν από την αρχή πολλαπλές: δήλωση κτήσης ενός αντικειμένου, τήρηση λογαριασμών και αρχείων, ανταλλαγή μηνυμάτων, καταγραφή διαφόρων ειδών κειμένων, συχνά ποιητικών. Ήδη από τις αρχές του 7ου αιώνα π.X. συναντούμε μνημειακές επιγραφές διαφόρων ειδών. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι τα κείμενα αυτά γράφονταν για να εκφωνούνται. Η σύνδεση της αλφαβητικής γραφής με τον προφορικό λόγο παρέμεινε επομένως στενή. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αρχαίοι διάβαζαν σχεδόν πάντοτε φωναχτά (Thomas 1992, 63-64). Οφείλουμε όμως να υπογραμμίσουμε ότι η πολύπλευρη χρησιμοποίηση της γραφής από τους αρχαίους Έλληνες στον δημόσιο και τον ιδιωτικό βίο, ιδιαίτερα από το τέλος της αρχαϊκής εποχής και έπειτα, είναι μία από τις πιο σημαντικές ιδιαιτερότητες του πολιτισμού τους.