(ή σχέσεις σύνταξης και μορφολογίας)

Η σύνταξη και η μορφολογία μοιράζονται ένα θεμελιώδες κοινό χαρακτηριστικό: αφορούν τις λέξεις . Η σύνταξη είναι ο τρόπος που οι λέξεις οργανώνονται στην πρόταση, ενώ η μορφολογία είναι ο τρόπος που είναι εσωτερικά οργανωμένες οι λέξεις. Επομένως, οι γραμματικές πληροφορίες που δίνονται από τις συντακτικές σχέσεις στην πρόταση σχετίζονται με εκείνες που δίνονται με τα γραμματικά (κυρίως τα κλιτικά) μορφήματα και με τη σειρά των συστατικών στο εσωτερικό της λέξης.

Η διαπίστωση ότι η σειρά των όρων στην πρόταση, οι ειδικές λειτουργικές λέξεις και τα κλιτικά μορφήματα έχουν κοινή λειτουργία οδήγησε τη γλωσσολογική θεωρία στην αναγνώριση «μορφοσυντακτικού» τομέα. Αυτή η στενή σχέση μορφολογίας και σύνταξης διαπιστώνεται πιο εύκολα, εάν συγκρίνουμε διαφορετικές γλώσσες.

Στην ελληνική, για παράδειγμα, η δήλωση του προσώπου, του αριθμού και του χρόνου του ρήματος γίνεται μορφολογικά με δεσμευμένο κλιτικό επίθημα, π.χ. γράφ-ω. Στην αγγλική η δήλωση αυτή γίνεται στο επίπεδο της σύνταξης με ελεύθερη γραμματική λέξη, π.χ. I write 'γράφω'. Στη γερμανική η δήλωση γίνεται και συντακτικά και μορφολογικά, χρησιμοποιούνται και οι δύο δυνατότητες, π.χ. ich schreib-e'γράφω'.

Η στενή σχέση μορφολογίας και σύνταξης γίνεται επίσης προφανής εάν συγκρίνουμε διαφορετικές χρονικές περιόδους στην ιστορία της ίδιας γλώσσας.

Στην αρχαία ελληνική, για παράδειγμα, η οργανική λειτουργία δηλώνεται μορφολογικά με το κλιτικό επίθημα της δοτικής πτώσης, π.χ. σφύρᾳ, ενώ στη νέα ελληνική η ίδια λειτουργία εκφράζεται συντακτικά με την πρόθεση με + αιτιατική, π.χ. με σφυρί.

Υπάρχουν γλώσσες που χρησιμοποιούν περισσότερο τη συντακτική δήλωση και λιγότερο τη μορφολογική, όπως η αγγλική, και άλλες που χρησιμοποιούν περισσότερο την κλιτική μορφολογία, όπως η ελληνική, η ιταλική, η ρωσική.

Κατηγοριοποίηση γλωσσών με βάση την κωδικοποίηση των μορφοσυντακτικών σχέσεων

Γενικότερα, οι γλώσσες ανάλογα με το εάν ενσωματώνουν τις συντακτικές λειτουργίες με τη μορφή κλιτικών μορφημάτων ή όχι διακρίνονται σε συνθετικές και αναλυτικές. Οι συνθετικές διαιρούνται περαιτέρω σε κλιτές και συγκολλητικές.

Στις κλιτές γλώσσες (π.χ. ελληνική, λατινική, ιταλική) οι λέξεις ενσωματώνουν συντακτικές σχέσεις με τα κλιτικά επιθήματα έτσι ώστε συχνά (όπως στην ελληνική) δεν διακρίνονται εύκολα τα λεξικά από τα κλιτικά επιθήματα.

Στις συγκολλητικές γλώσσες (π.χ. τουρκική, ουγγρική, σουαχίλι) τα γραμματικά μορφήματα διατηρούν την αυτοτέλεια και τη σημασία τους και μπορούν να εμφανιστούν σε διάφορους συνδυασμούς για τη μορφολογική έκφραση συντακτικών σχέσεων, ενώ τα λεξικά μορφήματα μπορούν να εμφανιστούν και μόνα τους. Π.χ. στην τουρκική υπάρχουν τα μορφήματα ev 'σπίτι', ler 'πληθυντικός', im 'κτήση α' προσώπου', den 'προέλευση', τα οποία συνδυάζονται στη λέξη evlerimden με τη σημασία 'από τα σπίτια μου'.

Στις αναλυτικές γλώσσες (π.χ. αγγλική) οι περισσότερες συντακτικές λειτουργίες εκφράζονται με τη σειρά των όρων και με ελεύθερες λειτουργικές λέξεις.

Λίγες γλώσσες είναι εξαιρετικά αναλυτικές ή εξαιρετικά συνθετικές. Συνήθως υπάρχουν διαβαθμίσεις συνθετικότητας / αναλυτικότητας .

Γλωσσολογικές θεωρίες και σχέσεις μορφολογίας-σύνταξης

Οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ της σύνταξης και της μορφολογίας αποτελούν ένα κομβικό σημείο για τις γλωσσολογικές θεωρίες, του οποίου, όμως, η βαρύτητα οδηγεί την κάθε θεωρία να προβάλλει διαφορετικά ζητήματα ως σημαντικά για αυτές τις σχέσεις, ανάλογα με το επιστημολογικό της υπόβαθρο και τον τρόπο που ερμηνεύει το γλωσσικό φαινόμενο.

Για τη γενετική θεωρία (δες Carstairs-McCarthy 1992· Spencer 2000) ορισμένα από τα σημαντικότερα ζητήματα μελέτης που αφορούν τη σχέση της σύνταξης με τη μορφολογία είναι: α) η ύπαρξη ορισμένων ιδιαίτερα παραγωγικών φαινομένων που βρίσκονται στα όρια μεταξύ σύνταξης και μορφολογίας (παραγωγής ), όπως τα «συνθετικά σύνθετα» [synthetic compounds] της αγγλικής, π.χ. meat eating, road sweeper. Είναι άξιο προσοχής ότι σε άλλες γλώσσες, όπως η ελληνική, αυτού του τύπου οι μονάδες είναι σαφώς σύνθετες λέξεις , π.χ. κρεατοφαγία, οδοκαθαριστής. β) Το πρόβλημα των εγκλιτικών λέξεων, οι οποίες ενώ είναι φωνολογικά συνδεδεμένες με τη λέξη που συνοδεύουν, λειτουργούν ως αυτόνομες λέξεις, π.χ. αγγλ. we'll go, μου 'πε. γ) αναντιστοιχίες ανάμεσα στη σημασιολογική και τη φωνολογική-μορφολογική δομή συγκεκριμένων λεξικών συνάψεων , που είναι γνωστές στη βιβλιογραφία ως το «παράδοξο της περίκλεισης σε αγκύλες», π.χ. η περίπτωση του nuclear physicist 'πυρηνικός φυσικός', όπου η σημασία συνεπάγεται τη περίκλειση σε αγκύλες ως [[nuclear physic]ist], ενώ η γραμματική δομή συνεπάγεται την περίκλειση σε αγκύλες ως [nuclear [physic-ist]].

Για τις λειτουργικές-τυπολογικές θεωρίες υπάρχει σαφής συσχέτιση μεταξύ της σύνταξης και της μορφολογίας. Ο Greenberg (1966) διαπίστωσε ότι οι γλώσσες με σειρά όρων Α(ντικείμενο)Ρ(ήμα) στην πρόταση χαρακτηρίζονται από επιθηματική μορφολογία, ενώ οι γλώσσες με σειρά όρων Ρ(ήμα)Α(ντικείμενο) στην πρόταση χαρακτηρίζονται από προθηματική μορφολογία. Ο Givón (1971) συνολικοποίησε αυτή την άποψη αποδίδοντάς της διαχρονικό χαρακτήρα και την διατύπωσε ως εξής: «η σημερινή μορφολογία είναι η χθεσινή σύνταξη».

Για τη θεωρία της γραμματικοποίησης (δες Lehmann 1995), μέρος της διαδικασίας της γραμματικοποίησης είναι τόσο η φάση της συντακτικοποίησης με αναλυτική τεχνική στο επίπεδο της σύνταξης όσο και η φάση της μορφολογικοποίησης με συνθετική/ συγκολλητική τεχνική στο επίπεδο της μορφολογίας. Η εν λόγω θεωρία αναγνωρίζει επίσης τον βαθμιαίο χαρακτήρα των παραπάνω διαδικασιών.

Ανεξάρτητα, πάντως, από τον προσανατολισμό κάθε θεωρίας, οι αλληλεπιδράσεις και οι συσχετίσεις μορφολογίας και σύνταξης αποτελούν καίριο σημείο για τη κατανόηση της γραμματικής των ανθρώπινων γλωσσών.

Γ. Γιαννουλοπούλου

Πηγές

• Bybee, J. L. 1985. Morphology: A Study of the Relation between Meaning and Form. Amsterdam: Benjamins.
• Carstairs-McCarthy, A. 1992. CurrentMorphology. Λονδίνο: Routledge.
• Givón, Τ. 1971. Historical syntax and synchronic morphology: An archaeologist's field trip. Στο Papers from the 7th Regional Meeting, 394-415. Σικάγο: Chicago Linguistic Society.
• Greenberg, J. 1966. Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements. Στο Universals of Language, επιμ. J. Greenberg, 61-113. Cambridge: MIT Press.
• Lehmann, Ch. 1995. "Synsemantica". Στο Syntax. An International Handbook of Contemporary Research, επιμ. J. Jacobs, A. von Stechow, W. Sternefeld & T. Vennemann, 2ος τομ., 1251-1266. Βερολίνο: Walter de Gruyter.
• Matthews, P. H. 1974. Morphology. An Introduction to the Theory of the Word-Structure. Cambridge: Cambridge University Press.
• Πετρούνιας, Ευ. 2002. Νεοελληνική γραμματική και συγκριτική (αντιπαραθετική) ανάλυση. Θεσσαλονίκη: Ζήτη.
• Ράλλη, Α. 2005. Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης.
• Spencer. Α. 2000. Morphology and syntax. Στο Morphology. An International Handbook on Inflection and Word-Formation, επιμ. G. Booij, Ch. Lehmann & J. Mugdan (in collaboration with W. Kesselheim & St. Skopeteas), 1ος τομ., 312-334. Βερολίνο: Walter de Gruyter.

Πεδίο