α. Παρουσίαση

Σε ένα πρώτο επίπεδο οι μαθητές αντιλαμβάνονται τη βασική διάκριση ανάμεσα στην αναφορική-δηλωτική και στην ποιητική λειτουργία της γλώσσας. Στη συνέχεια, προσεγγίζουν την αναλυτικότερη διάκριση των ποιητικών λειτουργιών σε αναφορική, συγκινησιακή, βουλητική, φατική, μεταγλωσσική και ποιητική λειτουργία. Εντοπίζουν σε διάφορα είδη κειμένων την ποικιλότητα των γλωσσικών λειτουργιών και αντιλαμβάνονται ότι σε κάθε κείμενο υπάρχουν συνήθως περισσότερες από μία γλωσσικές λειτουργίες. σε κάθε περίπτωση, βέβαια, μία είναι η κυρίαρχη.

Τέλος, ασκούνται να αναγνωρίζουν σε δικά τους κείμενα τις λειτουργίες αυτές και, επιπλέον, να δίνουν το ύφος που αυτοί θέλουν στο κείμενό τους, επιλέγοντας ως κυρίαρχη την κατάλληλη λειτουργία τη γλώσσας.

β. Διδακτική πρόταση

Στόχοι

• Να κατανοήσουν οι μαθητές τη βασική διάκριση των γλωσσικών λειτουργιών σε αναφορική λειτουργία της γλώσσας και σε ποιητική λειτουργία της γλώσσας
• Να αντιληφθούν, στη συνέχεια, την αναλυτικότερη διάκριση σε αναφορική, συγκινησιακή, βουλητική, φατική, μεταγλωσσική, ποιητική λειτουργία της γλώσσας
• Να διερευνήσουν τη σχέση των γλωσσικών λειτουργιών με τις γλωσσικές επιλογές του ατόμου

Περιεχόμενο - Διδακτική μεθοδολογία

1. Θεωρητικό υπόβαθρο

Η βασική διάκριση στους τρόπους με τους οποίους λειτουργεί η γλώσσα είναι η ακόλουθη: ο ένας αφορά τη λογική μας (αναφορική λειτουργία) και ο άλλος αφορά τις συγκινήσεις μας (ποιητική λειτουργία). Η διάκριση αυτή προτείνεται από τον Richards και την ακολουθεί και ο Γ. Σεφέρης στις "Δοκιμές" του.

Αναλυτικότερη είναι η διάκριση που προτείνει ο Jacobson, που διακρίνει έξι λειτουργίες. Πριν αναφερθούν στις λειτουργίες αυτές, θα πρέπει να τονιστεί ότι ο Jacobson θεωρεί σε κάθε λειτουργία "παρόντες" τους εξής συστατικούς παράγοντες:

• πομπός, δέκτης, μήνυμα, πλαίσιο αναφοράς (context) και επαφή με το δέκτη (φυσικός δίαυλος και ίσως ψυχολογική σύνδεση !' contact).

Οι λειτουργίες είναι οι ακόλουθες:

• αναφορική ή δηλωτική, όταν η επικοινωνία αφορά βασικά το πλαίσιο αναφοράς (μετάδοση πληροφοριών).
• συγκινησιακή, όταν αποκαλύπτεται άμεσα η διάθεση του πομπού σχετικά με όσα λέει, άρα το κέντρο βάρους της επικοινωνίας είναι ο πομπός.
• βουλητική, οπότε η επικοινωνία αποσκοπεί στο δέκτη, για να επιδράσει σε αυτόν με επίκληση, παράκληση, ικεσία, προσταγή κτλ. Η καθαρότερη γραμματική έκφραση της λειτουργίας αυτής βρίσκεται στην προστακτική, στην κλητική αλλά και στην υποτακτική (η απόχρωση στην έκφραση της λειτουργίας, αν δηλαδή εκφράζει προσταγή ή ικεσία κ.ο.κ. καθορίζεται από τη σχέση πομπού και δέκτη στη συγκεκριμένη περίσταση).
• φατική, εφόσον η επικοινωνία ελέγχει αν το κανάλι λειτουργεί, ελέγχει δηλαδή τη συμμετοχή του συνομιλητή, επιβεβαιώνει τη συνεχή προσοχή του κ.ο.κ.
• μεταγλωσσική, όταν ελέγχεται ο ίδιος ο κώδικας, δηλαδή η γλώσσα, όχι μόνο σε επίπεδο επιστημονικού λόγου αλλά και σε επίπεδο καθημερινής επικοινωνία.
• ποιητική, όταν η εστίαση γίνεται στο μήνυμα και στη μορφή του χάριν του ίδιου του μηνύματος. όπως θα συζητηθεί και πιο κάτω, δεν πρέπει να περιορίσουμε την ποιητική λειτουργία στην ποίηση, όπου φυσικά αποτελεί την κυρίαρχη λειτουργία.

Μπορούμε να πούμε ότι, γενικά, έχουμε το α' ρηματικό πρόσωπο για τον πομπό, άρα για τη συγκινησιακή λειτουργία, το β' πρόσωπο για το δέκτη, άρα για τη βουλητική λειτουργία, το γ' πρόσωπο για αυτό που γίνεται λόγος, άρα για την αναφορική λειτουργία της γλώσσας.

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι σε κάθε περίσταση επικοινωνίας δεν υπάρχει μία μόνο "καθαρή" λειτουργία της γλώσσας^. υπάρχει συχνά μείξη λειτουργιών. Βέβαια, μία λειτουργία είναι εντονότερη, κυρίαρχη σε κάθε περίσταση.

(βλ. και Βιβλίο του καθηγητή για την Α' Λυκείου, σ. 14-15).

2. Διδακτική διαδικασία στην τάξη

Σε πρώτη προσέγγιση οι μαθητές κατανοούν τις βασικές λειτουργίες της γλώσσας αξιοποιώντας το υλικό του βιβλίου. Οι άλλες λειτουργίες της γλώσσας μπορούν να διδαχτούν σε συνδυασμό με κάποια άλλη ενότητα του βιβλίου της Α' Λυκείου, κυρίως με την ενότητα "Αφήγηση" ή και σε συνδυασμό με λογοτεχνικά κείμενα.

• Οι μαθητές, λοιπόν, κατανοούν τη διαφορά ανάμεσα στην αναφορική και στη συγκινησιακή γλώσσα αλλά και στις μείξεις και στις διαβαθμίσεις τους, αναγνωρίζοντας την κυρίαρχη λειτουργία κάθε φορά, με τα παραδείγματα των σ. 32-33 του βιβλίου της Α' Λυκείου. Έτσι αντιλαμβάνονται ότι στη φράση "Το άθροισμα των γωνιών κάθε τριγώνου ισούται με δύο ορθές" υπάρχει η λογική/αναφορική/δηλωτική λειτουργία της γλώσσας. Στο στίχο "Και το βοριά το δροσερό τον πήραν το καράβια" υπάρχει έντονη η ποιητική λειτουργία, με τη φροντίδα όχι στη μετάδοση - λογικών - πληροφοριών, αλλά στο μήνυμα και στη μορφή του, με τη μεταφορική χρήση της γλώσσας. Ενδιάμεσα, βέβαια, στέκεται το παράδειγμα "Έβγαλε διάτα ο Κρούταγος,/της Βουλγαριάς ο Τσάρος" (Κ. Παλαμάς), όπου μεταδίδονται κάποιες ιστορικές πληροφορίες, αλλά η γλώσσα λειτουργεί περισσότερο ποιητικά, με έμφαση στη μορφή του μηνύματος, στην "ατμόσφαιρα", όπως λέει ο Σεφέρης.
• Στη συνέχεια, μπορούν να εντοπίσουν ένα αρκετά καθαρό παράδειγμα συγκινησιακής λειτουργίας στο κείμενο "Τουρίστες β' κατηγορίας", σ. 264-266, Α' Λυκείου. Η συντάκτρια μεταδίδει κάποιες πληροφορίες, αλλά ο στόχος της είναι να προκαλέσει τις επιθυμητές σε αυτήν ενέργειες/αντιδράσεις σχετικά με το πρόβλημα που θίγει, για αυτό το λόγο χρησιμοποιεί πρώτο πρόσωπο ενώ περιγράφει τα συναισθήματά της.
• Στη σ. 60, στην επιστολή του Ί. Δραγούμη στον Π. Βλαστό, κυρίως στην πρώτη παράγραφο, μπορούν να παρατηρήσουν τη βουλητική λειτουργία, και το β' ενικό πρόσωπο (σε παρακαλώ να μας πεις…, στείλε μάς το). Ο Δραγούμης εκφράζει την παράκληση/επιθυμία να βοηθήσει ο Βλαστός, με τον τρόπο του, στη σύνταξη ενός αναγνωστικού για μικρά παιδιά.

Είναι ίσως ενδιαφέρον να αντιληφθούν οι μαθητές ότι στη βουλητική λειτουργία ο δέκτης είναι κάποιες φορές απών, άψυχο, υπερφυσικό ον κτλ., όπως στις μαγικές φράσεις, στις προσευχές, στα τραγούδια κτλ.: "Ύπνε, που παίρνεις τα παιδιά…", "Πάρε, κουρούνα, κόκαλο (=το παιδικό δόντι) και δώσ' μου σιδερένιο", "Αυτό το κριθαράκι να ξεραθεί φτου, φτου, φτου". Οι μαθητές μπορούν να αναφέρουν σχετικά παραδείγματα που γνωρίζουν.

• Στη μεταγλωσσική λειτουργία να γίνει αντιληπτό ότι φράσεις του τύπου "Τι εννοείς;" από την πλευρά του δέκτη, αλλά και "Θέλω να πω" από την πλευρά του πομπού εμπεριέχουν συνήθως μεταγλώσσα, αποσαφηνίζουν δηλαδή το μήνυμα για την καλύτερη κατανόησή του από το δέκτη. Στη διδασκαλία της γλώσσας γίνεται ευρεία χρήση της μεταγλώσσας, όπως π.χ. με τους κανόνες, που προσπαθούν να δώσουν κωδικοποιημένη ερμηνεία σε κάποιο γλωσσικό φαινόμενο.
• Για τη φατική λειτουργία είναι πρόσφορες προφορικές ασκήσεις - δραματοποιήσεις, όπου π.χ. ο πομπός θα προσπαθεί σε μια τηλεφωνική συνδιάλεξη να αντιληφθεί αν ο δέκτης συνεχίζει να τον ακούει ή έχει διακοπεί η επικοινωνία τους. Ο ίδιος έλεγχος μπορεί να γίνει και με ένα μη τηλεφωνικό διάλογο. Αν μάλιστα ο πομπός, κατά τη διάρκεια της συνομιλίας, προσπαθεί να δώσει εξηγήσεις για λέξεις ή για νοήματα που ο δέκτης φαίνεται να μην αντιλαμβάνεται, τότε οι μαθητές χρησιμοποιούν ταυτόχρονα τη γλώσσα και μεταγλωσσικά
• Η λογοτεχνία είναι ο χώρος στον οποίο μπορεί να διερευνηθεί η χρήση της ποιητικής λειτουργίας παράλληλα με άλλες λειτουργίες της γλώσσας. Φυσικά, παρά τη συνύπαρξή της με τις άλλες, η κυρίαρχη λειτουργία είναι η ποιητική. Στο έπος, για παράδειγμα, φαίνεται να έχουμε δηλωτική λειτουργία της γλώσσας (πληροφορίες για γεγονότα και για πρόσωπα, γ' πρόσωπο), ο ποιητικός λόγος όμως δίνει στο μήνυμα την ιδιαίτερη μορφή του, βλ. και πιο πάνω τους στίχους του Παλαμά. Ένα τέτοιο παράδειγμα από την Ιλιάδα βρίσκουμε στη ραψωδία Γ, στους στ. 21-37.

  
  Ως τον νογήθη ο πολεμόχαρος Μενέλαος να προβαίνει
  Μπροστά μπροστά από τους συντρόφους του με δρασκελιές μεγάλες,
  το χάρηκε, σα λιόντας που πεσε πα σε τρανό θρασίμι […]
   
  Ιλιάδα Γ, στ. 21-23, μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη - Ι.Θ. Κακριδή

Την ίδια μείξη αναφορικής -ποιητικής λειτουργίας μπορούν να παρατηρήσουν οι μαθητές στο ποίημα του Κ. Μόντη "Θέμα για διήγημα", ενότητα "Αφήγηση",σ. 259, Α' Λυκείου, στο οποίο, με πρώτη ανάγνωση, έχουμε πληροφορίες για κάποιο γεγονός, την επίσκεψη τεσσάρων παιδιών στη μητέρα τους, στο Νοσοκομείο. Το "προσωπείο" του ποιητικού λόγου μαρτυρά και ο τίτλος του. Επίσης, μείξη γλωσσικών λειτουργιών έχουμε και στον πολύ γνωστό ορισμό που δίνει ο Α. Εμπειρίκος στην ποίηση: αναφορικής, ποιητικής και μεταγλωσσικής.

Η ποίησις είναι ανάπτυξις στίλβοντος ποδηλάτου. Μέσα της
όλοι μεγαλώνουμε. Οι δρόμοι είναι λευκοί. Τ' άνθη μιλούν.
Από τα πέταλά τους αναδύονται συχνά μικρούτσικες παιδίσκες.
Η εκδρομή αυτή δεν έχει τέλος.
 
Κ.Ν.Λ. Α' Λυκείου, σ. 240

Η μείξη της ποιητικής με τη συγκινησιακή λειτουργία, που γενικά απαντάται στη λυρική ποίηση του α' προσώπου, βρίσκει μια εξαιρετική εφαρμογή σε ποιήματα του Οδ. Ελύτη, με την ποιητική λειτουργία ως κορύφωση της συγκινησιακής^. παράδειγμα το ακόλουθο απόσπασμα από το "Άξιον εστί":

Δάγκωσα τη μέρα * και δεν έσταξε ούτε
σταγόνα πράσινο αίμα
Φώναξα στις πύλες * κι η φωνή μου πήρε τη θλίψη
των φονιάδων
 
Κ.Ν.Λ. Α'Λυκείου, σ. 233

Και ακόμα, από τον «Ήλιο τον πρώτο»:

Εμείς τη λέμε τη ζωή την πιάνουμε απ'τα χέρια
Κοιτάζουμε τα μάτια της που μας ξανακοιτάζουν
Κι αν είναι αυτό που μας μεθάει μαγνήτης, το γνωρίζουμε
Κι αν είναι αυτό που μας πονάει κακό, το ’χουμε νιώσει
Εμείς τη λέμε τη ζωή πηγαίνουμε μπροστά
Και χαιρετούμε τα πουλιά της που μισεύουνε

Η ποίηση του β' προσώπου είναι διαποτισμένη από τη βουλητική λειτουργία. Για παράδειγμα οι στίχοι από τον "Καιόμενο" του Τ. Σινόπουλου:

Κοιτάχτε! Μπήκε στη φωτιά! Είπε ένας απ' το πλήθος.
[…]
Ξένη φωτιά μην την ανακατεύεις, μου είπαν.
 
Κ.Ν.Λ. Β' Λυκείου, σ. 286

Βέβαια, το β'πρόσωπο στην ποίηση και στην αφήγηση γενικότερα μπορεί να χρησιμοποιείται αντί του α΄ προσώπου, σαν να απευθύνεται κάποιος στον εαυτό του, σαν ένας εσωτερικός μονόλογος με άλλα λόγια. Ας δούμε τη χρήση αυτού του μεταμφιεσμένου αποδέκτη στο ποίημα του Γ. Σεφέρη «Πάνω σ' ένα ξένο στίχο» (εξαιρετικό παράδειγμα αποτελεί και ο «Τελευταίος σταθμός»):

(Ο Οδυσσέας)
Μου λέει το δύσκολο πόνο να νιώθεις τα πανιά του
καραβιού σου φουσκωμένα από τη θύμηση και
την ψυχή σου να γίνεται τιμόνι.
Και να' σαι μόνος, σκοτεινός μέσα στη νύχτα και ακυ-
βέρνητος σαν τα' άχερο στ' αλώνι.
Την πίκρα να βλέπεις τους συντρόφους σου καταπον-
τισμένους μέσα στα στοιχεία, σκορπισμένους: έναν
έναν.
Και πόσο παράξενα αντρειεύεσαι μιλώντας με τους
πεθαμένους, όταν δε φτάνουν πια οι ζωντανοί
που σου απομέναν.

Τονίστηκε πιο πάνω, στο θεωρητικό μέρος, ότι η ποιητική γλώσσα δεν πρέπει να περιορίζεται στην ποίηση. Έτσι, σε ένα άρθρο, όπου κανονικά αναμένεται η αναφορική λειτουργία, εμφανίζεται κάποτε και η ποιητική:

Στη συντριπτική πλειονότητα των προσφυγικών καταυλισμών που έχουν στηθεί στους ελεύθερους χώρους των σεισμόπληκτων περιοχών, δίπλα τους ακριβώς- ούτε καν σε μια απόσταση 20-30 μέτρων - τα σκουπίδια σχηματίζουν βουνά. Η δυσοσμία είναι φοβερή. Μύγες, κουνούπια και άλλα ζωύφια έχουν στήσει έναν άρρωστο χορό.
 
Χ. Κοραή, από τον ημερήσιο Τύπο, 21.8. 99

Οι μαθητές μπορούν να εντοπίσουν στον Τύπο ανάλογα παραδείγματα, να τα φέρουν στην τάξη και να τα συζητήσουν.

Μπορεί σε ένα σύνθημα η μορφή του μηνύματος να είναι τόσο προσεγμένη, ώστε να μπορούμε να μιλήσουμε για ποιητική λειτουργία της γλώσσας; Αυτό είναι δυνατόν σε περιπτώσεις πολύ γνωστών συνθημάτων που έμειναν, μπορούμε να πούμε, στην Ιστορία. Παράδειγμα, το σύνθημα

Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία

Οι δύο πρώτες λέξεις έχουν άθροισμα 5 συλλαβών^. Πέντε συλλαβές έχει και η τρίτη λέξη μόνη της. Οι τρεις λέξεις, επιπλέον, συμπυκνώνουν με τρόπο λιτό και μοναδικό το αίτημα - όραμα μιας ολόκληρης γενιάς.

Αξιολόγηση

Αφού ασκηθούν οι μαθητές στο να εντοπίζουν τις διάφορες λειτουργίες της γλώσσας σε ποικίλα κείμενα, μπορεί να τους ζητηθεί να εντοπίσουν και να σχολιάσουν σε δικά τους κείμενα, που έχουν ήδη γράψει, την κυρίαρχη λειτουργία και τις άλλες που συνυπάρχουν. Είναι πολύ σημαντικό, επίσης, να τους ζητηθεί να γράψουν ένα ή περισσότερα κείμενα ορίζοντας οι ίδιοι την κυρίαρχη λειτουργία και τοποθετώντας τα στο κατάλληλο επικοινωνιακό πλαίσιο.

Διδακτικό υλικό

1. Από την Έκφραση -Έκθεση
   • Α' Λυκείου σ. 31-33, 60, 259, 264-266
2. Από τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
   • Α' Λυκείου σ. 233, 240
   • Β' Λυκείου σ. 268

• Αφηγηματικά αποσπάσματα από τα έπη, όπως οι στ. Γ 21-37 της Ιλιάδας

γ. Υποστηρικτικό υλικό

1. Από το βιβλίο του καθηγητή για την Α΄ Λυκείου, σ. 14-15

Κείμενα για περαιτέρω μελέτη

1. R. Jacobson, 1998, Γλωσσολογία και ποιητική, στο Δοκίμια για τη Γλώσσα της Λογοτεχνίας, εισαγωγή - μετάφραση Ά. Μπερλής, εκδ. Εστία, σ. 55-67

Βιβλιογραφία

1. Μ. Σετάτος, Η λειτουργική διαμόρφωση του λόγου και η διδασκαλία της, περ. Φιλόλογος, τεύχ. 47
2. Γ. Σεφέρης, 1974, Μονόλογος πάνω στην ποίηση, Δοκιμές, τ. Α΄, εκδ. Ίκαρος, σ. 140-146
3. G. Mounin, 1984, Κλειδιά για τη Γλωσσολογία, μετ. Αναστασιάδη, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης
4. R. Jacobson, ό.π.

Λέξεις κλειδιά: λειτουργίες της γλώσσας, αναφορική λειτουργία, ποιητική -, συγκινησιακή -, βουλητική -, φατική -, μεταγλωσσική -, κυρίαρχη λειτουργία, μείξη λειτουργιών, α΄, β΄, γ΄ ρηματικό πρόσωπο.