α. Παρουσίαση

Οι κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες αναφέρονται ως η κάθετη διαίρεση σε μια γλωσσική κοινότητα - ως οριζόντια διαίρεση αναφέρονται οι γεωγραφικές ποικιλίες. Οι κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες δημιουργούνται από παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, η καταγωγή, η μόρφωση κτλ.

Οι άξονες, λοιπόν, στους οποίους διαρθρώνεται η ενότητα αυτή είναι οι ακόλουθοι:

• γλώσσα και ηλικία
• γλώσσα και μόρφωση
• γλώσσα και κοινωνική ομάδα
• γλώσσα και φύλο
• κοινωνικό επίπεδο και υφολογικό επίπεδο (γλώσσα και περίσταση επικοινωνίας)

β. Διδακτική πρόταση

Στόχοι

Να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τη συστηματική τροποποίηση του λόγου, ανάλογα με την περίπτωση επικοινωνίας και το σκοπό της ομιλίας, έτσι ώστε να έχει αυτός την απαιτούμενη αποτελεσματικότητα.

Να καταλάβουν, δηλαδή, οι μαθητές ότι ο λόγος, προφορικός και γραπτός, δεν είναι άσχετος με την ηλικία, το φύλο, την ιδεολογία, το επάγγελμα, την καταγωγή την περίσταση.

Να καταλάβουν ακόμα και να συνειδητοποιήσουν ότι το υφολογικό επίπεδο, για να είναι αποτελεσματικό, πρέπει να ανταποκρίνεται στο κοινωνικό επίπεδο. Το ποιος μιλάει, σε ποιον, με ποιο σκοπό, με ποιο θέμα, πού, πότε, γιατί κτλ. είναι ερωτήσεις που βοηθούν στη διαμόρφωση του αποτελεσματικότερου κάθε φορά ύφους.

Περιεχόμενο - διδακτική μεθοδολογία

Διδακτική διαδικασία στην τάξη

Στην τάξη μπορούν να συζητηθούν τα κείμενα και να γίνουν ορισμένες από τις ασκήσεις που αφορούν τους παράγοντες που προκαλούν την κοινωνική γλωσσική διαφοροποίηση σε μια γλωσσική κοινότητα:

• ηλικία, φύλο, μόρφωση, επάγγελμα, κοινωνική ομάδα . Κεντρικό, βέβαια, άξονα στην όλη συζήτηση θα αποτελέσει το κείμενο για το υφολογικό και κοινωνικό επίπεδο.
• "Είναι γνωστό ότι υπάρχουν… μπορεί να είναι αποτελεσματικός",σ. 52-56 του βιβλίου της Α΄ Λυκείου (βλ. και διδακτική δοκιμή "Οι οπτικές της γλώσσας").

Να προσεχθεί ότι:

• Η έννοια "ύφος" έχει πολλές σημασίες, με προσωπικές αποχρώσεις μάλιστα^. το "προσωπικό ύφος" του λόγου ενός ατόμου, για παράδειγμα, είναι μια ασαφής έννοια, για την οποία δεν μπορούν να έχουν όλοι οι αποδέκτες του λόγου την ίδια άποψη. Μέσα στο πλαίσιο της επικοινωνίας, όμως, το ύφος αποκτά συγκεκριμένη σημασία: γίνεται το κατάλληλο επίπεδο του λόγου ανάλογα με την περίσταση της επικοινωνίας, δηλαδή ανάλογα με το ποιος απευθύνεται σε ποιον, για ποιο σκοπό, με ποιο μέσο κ.ο.κ.
• Η αλλαγή στο ύφος ανάλογα με την περίσταση της επικοινωνίας προκαλεί και την προσαρμογή της ιδιολέκτου του ατόμου στη συγκεκριμένη περίσταση. Με άλλα λόγια το άτομο θα επιλέξει από το σώμα της ιδιολέκτου του εκείνο το κομμάτι που είναι κατάλληλο για την περίσταση, π.χ. από τα συνώνυμα των επιθέτων που γνωρίζει τα πιο απλά για λόγο καθημερινό, τα πιο επίσημα για λόγο φροντισμένο κ.ο.κ.
• το φανταστικό διάλογο που θα παρουσιάσουν οι μαθητές ανάμεσα στον οδηγό ενός φορτηγού και μιας ρολς-ρόις, πρέπει να προσέξουν να διαστείλουν τη γλωσσική ποικιλία που είναι φυσικό να χρησιμοποιεί ένας οδηγός φορτηγού αυτοκινήτου από εκείνην που συνήθως χρησιμοποιεί ο οδηγός ενός πολυτελούς αυτοκινήτου, και μάλιστα όταν αυτός συμβαίνει να είναι και ο ιδιοκτήτης του, πράγμα που δηλώνει ότι προέρχεται από ανώτερη κοινωνική τάξη. Να μην αποκλεισθεί, πάντως, και η περίπτωση να μιλάει ο οδηγός του πολυτελούς αυτοκινήτου αποκλίνουσα γλωσσική ποικιλία, κάτι που θα δώσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο διάλογο.

Οι μαθητές μπορούν να διαβάσουν κάποια από τα κείμενα που δίνονται στις σ. 63-72 του βιβλίου κάτω από τον τίτλο "Ποικιλίες κειμένων" (π.χ. το απόσπασμα από το κείμενο του Ν. Τσιφόρου "Τον Ρέστη τον λένε … για σκάρτος" σ. 67 ή το κείμενο "Έδρασε πάλι ο φονιάς" σ. 67-68) και να σχολιάσουν τη γλωσσική ποικιλία στην οποία είναι γραμμένο το καθένα από αυτά, αφού συζητήσουν την περίσταση της επικοινωνίας στην οποία ανήκουν (για ποιο σκοπό γράφτηκαν, σε ποιον απευθύνονται κτλ.).

Μπορούν επίσης να διαβάσουν ένα απόσπασμα από το διήγημα "Τα χταποδάκια", του Μ. Καραγάτση από τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α' Λυκείου, σ. 330-335, να παρατηρήσουν και να σχολιάσουν την εικόνα των κοινωνικών γλωσσικών ποικιλιών που παρουσιάζεται στο διήγημα. Ειδικότερα να προσέξουν:

• τον τρόπο που μιλάει ο Παναγιωτάκης, ο άνθρωπος που προσπαθεί να βρει παρέα
• τη γλώσσα του αφηγητή.

Να προσέξουν, για παράδειγμα, ότι στο απόσπασμα από το διήγημα του Μ. Καραγάτση, ο Παναγιωτάκης, λαϊκής καταγωγής, προσπαθεί να μιλήσει σαν μορφωμένος, με λόγιες εκφράσεις, τις οποίες φυσικά δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει σωστά. Στο λόγο του αφηγητή συχνά ακούγονται δύο φωνές, εκείνη του αφηγητή αλλά και του Παναγιωτάκη: ο αφηγητής μεταφέρει στο λόγο του χαρακτηριστικές φράσεις του Παναγιωτάκη. Στο διάλογο με τους πελάτες ακούγονται μάγκικες εκφράσεις.

"Τα χταποδάκια" μπορούν να διδαχτούν σε συνδυασμό με το μάθημα της λογοτεχνίας.

Στο διάλογο που ακολουθεί φαίνεται καθαρά, με χιουμοριστικό τρόπο, η ιδιότυπη μορφή επικοινωνίας που δημιουργείται ανάμεσα σε δύο άτομα που χρησιμοποιούν διαφορετική γλωσσική ποικιλία:

"Οι νέοι την έβαψαν". "Την έβαψαν;" "Την έβαψαν σημαίνει την πάτησαν". "Και τι σημαίνει την πάτησαν;" "Την πάτησαν σημαίνει απέτυχαν στις εξετάσεις". "Και ποιοι είναι οι νέοι;" "Νέοι είναι οι πρωτοετείς" ( πό το βιβλίο του R. Jacobson " οκίμια για τη γλώσσα της λογοτεχνίας", σ. 65).

Οι μαθητές μπορούν να συζητήσουν σε ποιον πομπό αντιστοιχεί η κάθε γλωσσική ποικιλία του διαλόγου. Να συζητήσουν, επίσης, αν νομίζουν ότι οι νέοι, που πολλές φορές επιλέγουν μια γλωσσική ποικιλία που αποκλίνει από την κοινή νεοελληνική (από τη norma) χαρακτηρίζονται από λεξιπενία.

Εργασία για το σπίτι

Ως γραπτή εργασία μπορείτε να επιλέξετε κάποια / ες από τις επόμενες:

• "Γράψτε ένα φανταστικό διάλογο … μόλις συγκρούστηκαν", σ.52
• "Γράψε και εσύ δύο επιστολές … ό,τι άλλο νομίζεις", σ.61. Η άσκηση αυτή μπορεί να αποτελέσει και θέμα ωριαίας γραπτής έκφρασης (έκθεσης) στην τάξη.
• "Γράψτε για έναν νέο μαθητή … ούτε το (ε) με σκυθρωπό", σ 61-62. Και η άσκηση αυτή μπορεί να προσαρμοστεί για γραπτή έκφραση στην τάξη, βλ. και το "δείγμα" που ακολουθεί.

Αξιολόγηση

Δείγμα για ωριαία γραπτή έκφραση (έκθεση) των μαθητών στην τάξη με βάση ένα ή περισσότερα κείμενα, βλ. σ. 235 ΙΙ, "Γράψτε δύο ανακοινώσεις … πώς διαφοροποιείται το ύφος και στα ακόλουθα παραδείγματα", στις "Οδηγίες για τη Διδασκαλία των Φιλολογικών μαθημάτων στο Λύκειο", σχολ. έτος 1998-99 (πράσινο βιβλίο).

Διδακτικό υλικό

Το διδακτικό υλικό που ακολουθεί προέρχεται:

• από τις σ. 47-62 και 63-72, ιδιαίτερα 67-68, της ενότητας "Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες", Έκφραση-Έκθεση για το Λύκειο, τ. Α΄^.
• από τα κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τ. Α΄ Λυκείου, σ. 330-335

γ΄ Υποστηρικτικό υλικό

Υποστηρικτικό υλικό για τον καθηγητή

• Από το βιβλίο του καθηγητή της Α΄ Λυκείου:
  • -σ. 21-24.
  • -σ. 67 - 72, Καψωμένος Ε. Γ., "Ιδιώματα αμφισβήτησης και Νεολαία"
• Διδακτική δοκιμή "Οι οπτικές της γλώσσας"
• Μπορούν να αξιοποιηθούν τα παρακάτω κείμενα:
  • Κείμενο 1: «Γαβάθα Κρίστι και άλλα κατασκοπευτικά», Θ. Γεωργιάδης, περιοδικό Πανσέληνος. Να προσεχθεί η γλωσσική ποικιλία του κειμένου, με τη μείξη του καθημερινού λεξιλογίου με το λόγιο και με ξένες εκφράσεις, και να συζητηθεί η ιδιαιτερότητα του ύφους του κειμένου καθώς και η αποτελεσματικότητά του.
  • Κείμενο 2: «Οι λέξεις του 20^ου αιώνα», Γ. Μπαμπινιώτης, από τον ημερήσιο Τύπο

Κείμενο 1

Γαβάθα Κρίστι και άλλα κατασκοπευτικά

Όταν την πρωτοδιάβασα, δεν τη συνέδεσα καθόλου με το όνομα Αγαθή, το απολύτως χριστιανικό. Αντίθετα, μου θύμισε κάτι από το αγκάθι, κι επόμενο ήταν, Άγκαθα, αγκάθι, αγκαθιά και τα λοιπά ακανθώδη κι αγκαθερά. Εξάλλου η Τούπενς, η ηρωίδα της, όπως και ο άντρας της, μου φάνηκαν κάπως νερόβραστοι, νευρόσπαστοι ως κατάσκοποι, σχεδόν παλαιολιθικοί ή στην καλύτερη περίπτωση σύγχρονοι του Σέρλοκ Χολμς και του δόκτορος Γουάτσον.
 
Στο εβδομαδιαίον περιοδικόν «Μάσκα», την ίδια περίοδο, βρήκα άλλους περισσότερο ενδιαφέροντες τύπους, κατάσκοπους με όλη τη σημασία της λέξης, μάγκες πεταλωμένους, στυλ Μίκι Σπλέιν, ναι, εκείνου που πήγε στο σοβιετικό κρύο, κοιμήθηκε με αρκούδες και άλλα στοιχειά του βορρά, καταψύχθηκε για τα καλά επί κάμποσα έτη και γύρισε στην Αμερική αποκαθαρμένος, φρέσκος σαν προπολεμικό βρέφος, αναντικατάστατος αντικατάσκοπος δηλαδή, μαζί την πολύτιμη αγαπημένη του.
 
Ωστόσο το κου ντε φουντρ στην όλην ιστορία ήρθε λίγο αργότερα, με τον πράκτορα 007 ή Τζέιμς Μποντ -και τέτοιος ήταν ο μόνον ο Σον Κόνερι. Συν τοις άλλοις, ο Μποντ συνέτριψε κ εξαφάνισε από τις οθόνες και τον Άγιο (the Saint), τον κοσμοπολίτη και πολυπράγμονα ήρωα του Λέσλι Τσάρτερις, που τον υποδυόταν ο γλυκερός Ρότζερ Μουρ.
 
Τον Τζέιμς Μποντ τον είδαμε στα «Ηλύσια», στο «Ολύμπιον», στα «Τιτάνια», κι ήταν πάντα VIP. Αν θυμάμαι καλά μάλιστα, αυτός μας δίδαξε τη σημασία του όρου (very important person = πολύ σπουδαίο πρόσωπο). Αυτός επίσης πρώτος ξεχώρισε το καλό και το κακό σαφώς, το μαύρο και το άσπρο, το πρέπον από το ωφέλιμο, με τον δέοντα τρόπο. Πού και πώς λοιπόν να πιάσει χαρτωσιά μπροστά του οποιαδήποτε Αγκάθα ή Γαβάθα, μεγάλης ή μικρής περιωπής;
 
Η ανωτερότητά του ήταν πασιφανής εν σχέσει με τους άλλους. Για αυτό κανείς δεν έφυγε ποτέ από τη μέση μιας ταινίας του.[-] Ως ολοκλήρωμα, κάποιος χωρατατζής μάς είπε ότι ο Τσέιμς Ποντ υπήρξε ένας από τους τρεις διασημότερους Ποντίους (οι άλλοι δύο ήταν ο Πόντιος Πιλάτος και ο Κάρλο Πόντι). Κι έκτοτε είμαστε απόλυτα πεπεισμένοι για την ελληνικότητά του.

Κείμενο 2

Οι λέξεις του 20ου αιώνα [Άρθρο του Καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη στην εφημερίδα ΒΗΜΑ (09/01/2000)]

Κείμενα για μελέτη και περαιτέρω εμβάθυνση

1. Τσολάκης Χ. Λ., 1995,
2. Από το στόχο στην οργάνωση του λόγου (κάθε στόχος και ένα ύφος), σ. 329-334
3. Πορεία προς την ιδιόλεκτο, σ. 335-346
4. Από τα γράμματα στη γλώσσα, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη.

Βιβλιογραφία

1. Boutet J., 1979, Εισαγωγή στην Κοινωνιογλωσσολογία, μετ. ΄Α. Ιορδανίδου, Αθήνα, εκδ. Γρηγόρη.
2. Jacobson R.,1998, Δοκίμια για τη γλώσσα της λογοτεχνίας, μετάφρ. Ά. Μπερλής, Αθήνα, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
3. Queneau R., 1986, Ασκήσεις Ύφους, μετ. Αχ. Κυριακίδη, Αθήνα, εκδ. Ύψιλον.
4. Ροντάρι Τζ., 1985, Η γραμματική της φαντασίας, μετ. Μ. Βερτσώνη, Λ. Αγγουρίδου, Αθήνα, εκδ. Τεκμήριο.
5. Σετάτος Μ., Η λειτουργική διαμόρφωση του λόγου και η διδασκαλία της, περ. Φιλόλογος, τ. 47.
6. Hymes D. H., 1972, On Communicative Competence, in J.B. Pride and J. Holmes (eds.): Sociolinguistics, Harmondsworth, Penguin, pp. 269-93.

Λέξεις - κλειδιά: κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες, ύφος, ιδιόλεκτος, υφολογικό επίπεδο