α. Παρουσίαση

Στη διδακτική αυτή δοκιμή διερευνάται η σημασία της έννοιας "οπτική της γλώσσας", καθορίζεται η σχέση της με την οπτική γωνία από την οποία αντιμετωπίζει τα πράγματα το κάθε άτομο και εξετάζονται οι παράγοντες που επηρεάζουν την οπτική γωνία του κάθε ατόμου.

Το υλικό προσφέρεται στον καθηγητή με τη μορφή διερευνητικής προσέγγισης - συζήτησης. Με τον τρόπο αυτό γίνονται εύκολα κατανοητές, παιχνίδι ορισμένες φορές, έννοιες βασικές για τη γλωσσική διδασκαλία. Πίσω από τις λέξεις που είναι γραμμένες με κόκκινο κρύβονται περισσότερες πληροφορίες για τις συγκεκριμένες έννοιες.

β. Διδακτική πρόταση

Στόχοι

Να αντιληφθούν οι μαθητές

• ότι οι λέξεις, ο λόγος αποκτούν διαφορετική σημασία ανάλογα με την οπτική γωνία (προσωπικότητα, συμφέροντα, κοινωνικό περιβάλλον κτλ.) του πομπού. Η οπτική γωνία του πομπού καθρεφτίζεται στην οπτική της γλώσσας του.
• ότι και ο ίδιος πομπός μπορεί να χρησιμοποιήσει διαφορετικές λέξεις σε διαφορετικό επίπεδο, για να εκφράσει την ίδια οπτική, σε διαφορετική περίσταση επικοινωνίας.

Περιεχόμενο - Διδακτική μεθοδολογία

Διδακτική διαδικασία στην τάξη

Αφετηρία- συζήτηση: Αν θυμάστε τι σημαίνει "ιδιόλεκτος" και "επίπεδο λόγου/ύφους", μπορείτε να συνεχίσετε. Αν όχι, ζητήστε βοήθεια.

Στο βιβλίο Έκφραση - Έκθεση της Α΄ Λυκείου, στις σ. 22 - 23, δίνεται ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για τις οπτικές της γλώσσας με το γεγονός της "βεντέτας" (αντεκδίκησης).

Προσέξτε τα λόγια της μιας μάνας, της μάνας του νεκρού, και της άλλης, της μάνας εκείνου που σκότωσε. Στην πρώτη τα λόγια είναι θρήνος, ένα λαϊκό μοιρολόι: "Εχάθη ο κάλλιος του σπιτιού κι ο πρωτονοικοκύρης". Στη δεύτερη ο λόγος είναι λαϊκός, θα μπορούσε να είναι και ιδιωματικός, αν θέλαμε να δηλωθεί ακριβώς ο τόπος, όπου συμβαίνουν τα δρώμενα: "Πήγε σαν το σκυλί στ΄αμπέλι. Πήρες πίσω το αίμα του πατέρα σου και την τιμή μας".

• Προσπαθήστε να ερμηνεύσετε γιατί εμφανίζονται τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στο λόγο της κάθε μητέρας, κυρίως της δεύτερης (τόπος καταγωγής; επίπεδο μόρφωσης; κοινωνικό περιβάλλον; κοινωνικές αντιλήψεις;)

Προσέξτε, τώρα, το γραπτό αστυνομικό δελτίο "Δολοφονήθηκε σήμερα … παλιές οικογενειακές διαφορές", σ. 23 του βιβλίου.

• Τι παρατηρείτε για το επίπεδο λόγου; Ποιοι λόγοι επιβάλλουν το συγκεκριμένο ύφος του δελτίου;
• Υπάρχει η ίδια συναισθηματική φόρτιση στο συντάκτη του δελτίου και στη μητέρα του δράστη;
• Αν ο αστυνομικός, συντάκτης του δελτίου, μιλούσε για το ίδιο γεγονός σε φίλους του ή στην οικογένειά του, θα χρησιμοποιούσε το ίδιο επίπεδο λόγου/ύφους; Ο τόνος του θα ήταν ουδέτερος ή θα σχολίαζε το γεγονός;
• Προσέξτε πως, αν γράψουμε εδώ "ο δράστης" και μετά "ο φονιάς"/"ο εκδικητής", ο λόγος μας φανερώνει μετατόπιση της οπτικής μας γωνίας. Να προσδιορίσετε τη μετατόπιση αυτή.

Απάντηση: Η επιλογή διαφορετικών λέξεων καθορίζεται από τον τρόπο που "βλέπουμε τα πράγματα". Και ο τρόπος αυτός πάλι σχετίζεται με το περιβάλλον όπου ζούμε, με την ηλικία μας, με τη μόρφώσή μας, με τις αντιλήψεις μας, και φυσικά με την ψυχική μας κατάσταση και με τα συναισθήματά μας (βλ. και διδακτική δοκιμή "Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες" και σ. 47-56 του βιβλίου της Α΄ Λυκείου). Οφείλεται στη διαφορετική οπτική γωνία από την οποία αντιμετωπίζουν οι διάφοροι πομποί το ίδιο θέμα. Όλοι οι παραπάνω παράγοντες βρίσκονται σε αλληλόδραση και καθορίζουν και το επίπεδο του λόγου και του ύφους του κάθε πομπού.

Έχει και η γλώσσα, λοιπόν, τις οπτικές της. και μια συγκεκριμένη οπτική της γλώσσας σχετίζεται άμεσα με τις ιδέες, τις κοινωνικές αντιλήψεις κτλ. που εκφράζει ο πομπός στη συγκεκριμένη περίσταση. Το επίπεδο ύφους του πομπού, βέβαια, μπορεί να διαφοροποιείται ανάλογα με την περίσταση της επικοινωνίας στην οποία βρίσκεται ο πομπός.

Στις παρακάτω φράσεις:

• α) να σχολιάσετε το επίπεδο λόγου,
• β) να συζητήσετε αν λέγονται από τα ίδια ή διαφορετικά πρόσωπα, και κάτω

  από ποιες συνθήκες (περιστάσεις).

Η μία άποψη (οπτική) Και η άλλη άποψη (οπτική)

(Βλ. και σ. 25 - 26 του βιβλίου του μαθητή, σ. 12 του βιβλίου του καθηγητή της Α΄ Λυκείου)

Απάντηση: Με τα παραδείγματα αυτά γίνεται πιο κατανοητό ότι το ίδιο το άτομο, που βλέπει το θέμα από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία, μπορεί να διαφοροποιεί το λόγο του ανάλογα με την περίσταση στην οποία βρίσκεται, να χρησιμοποιεί οικείο ή επίσημο ύφος κτλ.^. π.χ. οι φράσεις "μαζικές απολύσεις εργαζομένων", "πέταξαν έξω τους εργάτες" μπορεί να λέγονται από το ίδιο το άτομο σε διαφορετικές επικοινωνιακές συνθήκες.

Παρατηρήστε τη διαφορά στην οπτική γωνία και στη γλώσσα στα παρακάτω κείμενα του Ρ. Κενώ, και συζητήστε τι, κατά τη γνώμη σας, θέλει να προβάλει ο συγγραφέας μέσα από το διαφορετικό επίπεδο λόγου/ύφους που χρησιμοποιεί το καθένα από τα δύο πρόσωπα.

Η υποκειμενική άποψη

Δεν ήμουν διόλου δυσαρεστημένος με το ντύσιμό μου εκείνη τη μέρα. Πρωτοφορούσα ένα παρδαλούτσικο καπέλο κι ένα παλτό, για το οποίο πολύ καμάρωνα. Μπροστά στο σταθμό Σαιν Λαζάρ συνάντησα τον Χ που προσπάθησε να μου χαλάσει το κέφι, θέλοντας να μου αποδείξει πως το παλτό μου ήταν πολύ ανοιχτό στο πέτο και πως θα' πρεπε να προσθέσω εκεί ένα κουμπί. Πάλι καλά πoυ δεν τόλμησε να θίξει το καπέλο μου.

Λίγο νωρίτερα, έβαλα όπως έπρεπε στη θέση του ένα παλιοτόμαρο που το 'κανε επίτηδες να με ξενυχιάζει κάθε φορά που περνούσε κόσμος, ανεβαίνοντας ή κατεβαίνοντας. Αυτό συνέβη σ΄ ένα από κείνα τα βρομερά λεωφορεία που πήζουν στη λαϊκούρα ακριβώς εκείνες τις ώρες που είμαι υποχρεωμένος να τα χρησιμοποιώ.

Κι άλλη υποκειμενική άποψη

Ήταν σήμερα δίπλα μου στο λεωφορείο ένα από κείνα τα μυξιάρικα που, ευτυχώς, εκλείπουν σιγά σιγά, γιατί καμιά μέρα θα σκότωνα κανένα από δαύτα. Ο λεγάμενος, ένα τσογλάνι γύρω στα είκοσι έξι, τριάντα, μου την έδινε πολύ, όχι μόνο για το μακρύ λαιμό του σαν ξεπουπουλιασμένης γαλοπούλας, αλλά και γιατί είχε στο καπέλο του αντί για κορδέλα ένα λεπτό μελιτζανί κορδόνι. Α το κάθαρμα! Πόση αηδία μου προκαλούσε! Όπως λοιπόν είχε πολύ κόσμο στο λεωφορείο εκείνη την ώρα, έβρισκα την ευκαιρία, κάθε φορά που στριμωχνόμασταν για να κατέβει ή να ανέβει ο κόσμος, να του χώνω τον αγκώνα μου στα παϊδια του. Στο τέλος μου την κοπάνησε, πάνω που ήμουν έτοιμος να του τραβήξω ένα ξεγυρισμένο ξενύχιασμα. Θα του 'λεγα ακόμα, μόνο και μόνο για να τον φτιάξω, πως το παλτό του ήταν πολύ ανοιχτό στο πέτο.

Για την οπτική γωνία, όπως αυτή αποτυπώνεται στο λόγο δίνουν πάντα αφορμή για συζήτηση τα επίκαιρα γεγονότα. Οι βομβαρδισμοί στη Σερβία και τα γεγονότα στο Κόσοβο απασχόλησαν έντονα την κοινή γνώμη το διάστημα από τον Απρίλιο ως τον Ιούνιο του 1999.

Ο Τύπος έγραφε:

• Για τη βαρβαρότητα των ΝΑΤΟϊκών επιδρομών και για τα Θύματα των βομβαρδισμών
• Για τις βαρβαρότητες των Σέρβων κατά των αλβανοφώνων του Κοσσυφοπεδίου

Οι αξιωματούχοι του ΝΑΤΟ ανέφεραν:

• "Χτυπήθηκε ένα γιουγκοσλαβικό αεροπλάνο"
• "Έπεσε ένα συμμαχικό αεροπλάνο"

Δεν υπάρχει, λοιπόν, αντικειμενική αλήθεια, αφού τα γεγονότα φωτίζονται ανάλογα με την οπτική γωνία του κάθε ατόμου; Να συζητήσετε το θέμα στην τάξη.

(βλ. και βιβλίο του καθηγητή - σ. 10, ενότητα "Η είδηση" - βιβλίο Β΄ Λυκείου)

Η οπτική γωνία, όπως αποτυπώνεται στη γλώσσα, μπορεί να συζητηθεί με αφορμή λογοτεχνικά κείμενα, για παράδειγμα την "Ιλιάδα", ραψωδία Γ΄, στ. 154 - 158, όπου οι γέροντες της Τροίας μιλούν για την Ελένη:

Κι ως είδαν την Ελένη αντίκρυ τους στον Πύργο εκεί να φτάνει,
Λόγια ανεμάρπαστα σιγόφωνα σταυρώναν μεταξύ τους:
"Δεν είναι κρίμα αν βασανίζονται για μια γυναίκα τέτοια
μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι οι Τρώες καιρούς και χρόνια^.
τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει".

Ο Γ. Σεφέρης δίνει στο ομώνυμο ποίημά του τη δική του εκδοχή για την αρπαγή της Ελένης:

"Δεν μπήκα ποτέ στο γαλαζόπλωρο καράβι.
Ποτέ δεν πάτησα την αντρειωμένη Τροία."
[…] Και στην Τροία;
Τίποτε στην Τροία - ένα είδωλο.
Έτσι το θέλαν οι θεοί.
Κι ο Πάρης, μ΄ έναν ίσκιο πλάγιαζε σα να ήταν πλάσμα ατόφιο.
Κι εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια.

Ο Γ. Ρίτσος, στη δική του "Ελένη", μιλά για μια Ελένη γριά, μόνη, κοντά στο θάνατο. Οι στίχοι του αποτυπώνουν τη δική του οπτική για το θέμα και την οπτική της γλώσσας του:

Κι εκείνη; Όχι, όχι, - δεν είναι δυνατόν. Γριά, γριά - εκατό, διακόσω χρονώ.

Είναι, άλλωστε, ενδιαφέρον να "δει" κανείς την οπτική της ίδιας της Ελένης για την εμφάνισή της στα τείχη, στο ίδιο ποίημα:

Εγώ, ψηλά, στα τείχη, πάνω απ' τα κεφάλια των θνητών, αέρινη, σάρκινη,
χωρίς ν' ανήκω σε κανένα, χωρίς να' χω κανενός την ανάγκη,
σα να' μουν (ανεξάρτητη εγώ) ολόκληρος ο έρωτας, - ελεύθερη
από το φόβο του θανάτου και του χρόνου
[…]
Μπορούσαν
κι από τις δυο πλευρές να με τοξεύσουν.
Έδινα στόχο
βαδίζοντας αργά πάνω στα τείχη, σχεδιασμένη ακέρια
στον χρυσοπόρφυρο ουρανό της εσπέρας.
Κρατούσα τα μάτια κλεισμένα
για να ευκολύνω μια εχθρική χειρονομία τους - γνωρίζοντας στο βάθος
ότι κανείς δε θα τολμούσε. Τα χέρια τους τρέμαν απ' το θάμβος
της ομορφιάς και της αθανασίας μου.

Από την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία μπορείτε, ακόμη, να συζητήσετε τις δημηγορίες των Πλαταιέων και των Θηβαίων, από τις "Ιστορίες" του Θουκυδίδη, βιβλίο Γ΄, 54-67, βλ. και βιβλίο καθηγητή της Γ΄ Λυκείου, σ. 47-57. Οι δημηγορίες αυτές είναι ένα εξαίρετο δείγμα της διαφορετικής σημασίας που αποκτούν οι λέξεις στο στόμα ανθρώπων που εκφράζουν διαφορετικές στάσεις στο ίδιο ζήτημα.

• Προσέξτε δύο διαφημίσεις, που έχουν θέμα η μία κάποιο φιλμ για φωτογραφική μηχανή (εικόνα. 1) και η άλλη κάποια αεροπορική εταιρεία (εικόνα. 2): στο κείμενο που συνοδεύει τη διαφήμιση για το φιλμ δίνεται έμφαση στην απλότητα, ενώ στο κείμενο για τη διαφήμιση της αεροπορικής εταιρείας τονίζεται η άνεση και η πολυτέλεια στις πτήσεις και γενικότερα στην εξυπηρέτηση.

• Απευθύνονται οι δύο διαφημίσεις αναγκαστικά σε διαφορετικό κοινό;
• Αν απευθύνονται στο ίδιο κοινό, γιατί χρησιμοποιούν για να το δελεάσουν ακριβώς αντίθετες έννοιες (απλότητα, πολυτέλεια), και συνεπώς αντίθετους τρόπους ζωής;
• Θεωρείτε τη μια διαφήμιση πιο εύστοχη από την άλλη;

  Εικόνα. 1: Διαφήμιση για φιλμ φωτογραφικής μηχανής       Εικόνα. 2: Διαφήμιση για αεροπορική εταιρεία

(Οι μαθητές μπορούν να συζητήσουν ότι συχνά προσεγγίζουμε τον ίδιο στόχο με διαφορετικό τρόπο και διαφορετική γλώσσα κάθε φορά, ανάλογα με την περίσταση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι αντίθετες έννοιες που χρησιμοποιούν οι διαφημιστές δεν είναι παρά οι διαφορετικές εκδοχές /οπτικές για το κάλεσμα του δέκτη-καταναλωτή σε μια ζωή όμορφη, ξένοιαστη, που μπορεί να προσφέρει διαλείμματα με απόλαυση και ηρεμία.)

• Με βάση τις πηγές που προαναφέρθηκαν ή με άλλες που εσείς θα διαλέξετε να κάνετε μια συνθετική εργασία για τις διάφορες οπτικές πάνω στο ίδιο θέμα και για τις γλωσσικές επιλογές και την επιλογή ύφους που η κάθε οπτική οδηγεί.

Διδακτικό υλικό

• Έκφραση - Έκθεση της Α' Λυκείου, σ. 22 - 26.
• Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ Λυκείου, Γ.Σεφέρης, "Ελένη"
• Γ. Ρίτσος, Ποιήματα, "Τετάρτη Διάσταση" - "Ελένη", εκδ. Κέδρος
• Ρ. Κενώ, 1984, "Ασκήσεις Ύφους", μετάφρ. Αχ. Κυριακίδης, Αθήνα, εκδ. Ύψιλον
• Θουκυδίδη, "Ιστορίαι", βιβλ. Γ΄, 54-67, μετάφρ. Ε. Κ. Βενιζέλου, σ. 158-166.

Αξιολόγηση

Από τις "Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στο Λύκειο (σχολικό έτος 1998-99), Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, τα δείγματα Ι και ΙΙΙ, σ. 234 - 236.

γ. Υποστηρικτικό υλικό

1. Βιβλίο του μαθητή:
   • Α΄ Λυκείου, σ. 178 - 188 "Το σχόλιο και η οπτική γωνία στην Περιγραφή", σ. 273 - 283 "Η οπτική γωνία στην Αφήγηση".
   • Β΄ Λυκείου, σ. 44 -47 "Η οπτική γωνία στην είδηση".
2. Βιβλίο του καθηγητή της Α΄Λυκείου, σ. 10 - 12. Να προσεχθεί ιδιαίτερα η αναφορά στο βιβλίο της J. Boutet και στο κείμενο του Μπρεχτ, σ. 11.
   • Βιβλίο του καθηγητή της Γ΄Λυκείου , σ. 47-57. Να προσεχθεί το κείμενο του Α. Χριστοφίδη, από το βιβλίο του "Εισαγωγή στην Προπαγάνδα", 1966, εκδ. ΡΙΚ, Λευκωσία.

Κείμενα για περαιτέρω μελέτη και εμβάθυνση

1. Χ. Λ. Τσολάκης, 1995, "Ο γάτος και η γάτα (δύο οπτικές, δύο κείμενα)" σ. 319 - 326 και "Από το στόχο στην οργάνωση του λόγου (κάθε στόχος και ένα ύφος)" σ. 328-334, στο Από τα γράμματα στη γλώσσα. Πορεία προς τον επικοινωνιακό λόγο, Θεσσαλονίκη, Βάνιας.

Βιβλιογραφία

1. Boutet Josiane, 1984, "Εισαγωγή στην Κοινωνιογλωσσολογία", μετ. Α. Ι. Ιορδανίδου - Ειρ. Τσαμαδού, Αθήνα, εκδ. Γρηγόρη.

Ιδιόλεκτος

λόγος είναι η γενική, υπερατομική γλώσσα των μελών μιας γλωσσικής κοινότητας και έχει κοινωνικό χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν κατασκευάζει τη γλώσσα του κάθε φορά από την αρχή, αλλά παραλαμβάνει και μαθαίνει έναν "έτοιμο" κώδικα, που τον εφαρμόζει στην επικοινωνία του με τα άλλα μέλη της γλωσσικής κοινότητας. Αντίθετα, η ομιλία είναι η ατομική πλευρά της γλώσσας. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η επιλογή: κάθε άτομο επιλέγει τα μέσα (π.χ. σύνταξη, λεξιλόγιο κτλ.) με τα οποία θα εκφραστεί. Κάνει, όπως λέει ο Saussure, ατομικούς συνδυασμούς που εξαρτώνται από τη θέλησή του. Η ομιλία υφίσταται με τη μορφή της ιδιολέκτου.

Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ονομάσουμε την ιδιόλεκτο ατομικό ύφος. Εκτός από το ατομικό αυτό ύφος του κάθε ανθρώπου, υπάρχει και το λογοτεχνικό ύφος με τις ιδιαιτερότητες και τις αποκλίσεις του κάθε λογοτέχνη.

Λέξεις - κλειδιά: οπτική γωνία, οπτική της γλώσσας, παράγοντες που καθορίζουν την οπτική της γλώσσας, περίσταση επικοινωνίας, επίπεδο λόγου /ύφους, ιδιόλεκτος.