¹ Βλ. Ατρείδες → Ορέστης → Καθαρμός του Ορέστη στο παρόν Λεξικό.

² Χριστίνα Μαραγκού, ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ (Νεολιθική εποχή - Πρώϊμη Χαλκοκρατία), 2004.

³ Κοντά στις Ιλλυρικές ακτές.

⁴ Πρόκειται για την ιταλική χερσόνησο.

⁵ Απόπειρες για τον «εξορθολογισμό» των μύθων γίνονται ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. (λ.χ. τον Εκαταίο) και ευρύτερα σε μεταγενέστερους συγγραφείς (Παλαίφατο, Πολύβιο, Στράβωνα, Διόδωρο Σικελιώτη, Ευήμερο κ.ά.) Ο ευημερισμός (ή παλαιφατισμός) θεώρησε τις μυθικές φιγούρες ιστορικά πρόσωπα που ευεργέτησαν την ανθρωπότητα και προώθησαν τον πολιτισμό.

⁶ Για τον ποταμό Φάση βλ. Otar Lordkipanidze, Phasis: The River and City in Colchis. Stuttgart: Steiner, 2000 (Geographica Historica: Bd 15). Μέρος του βιβλίου στη διεύθυνση http://books.google.gr/books?id=-kni1HDk3f4C&printsec=frontcover&hl=el#v=onepage&q&f=false.

⁷ Για το επεισόδιο με την Πολύδαμνα ή Πολυδάμνα βλ. Ατρείδες → Ελένη, Το ταξίδι της επιστροφής.

⁸ Από διάλεξη που έδωσε ο Νέιβιντ Τζόρνταν τον Φεβρουάριο του 1995, Διευθυντής της Γενναδείου Βιβλιοθήκης τότε, με θέμα «Τα μάγια και τα ξόρκια των αρχαίων». Βλ. και εφημ. Το Βήμα, 19 Φεβρουαρίου 1995, Γ27.

⁹ Οι σφάκελοι βρίσκουν την απαρχή της ερμηνείας τους στους ἀποτυμπανισμούς του 5ου αι. π.Χ. Πρόκειται για τον τρόπο εκτέλεσης καταδικασμένων σε θάνατο, που γινόταν με το δέσιμό τους σε πέντε κρίκους καρφωμένους σε μια σανίδα, η οποία έμενε όρθια ώσπου να πεθάνουν (στη συνέχεια τους πετούσαν σε μια ερημιά για να τους φάνε οι σκύλοι, περιοχή που ένεκα αυτού ονομάστηκε Κυνοσάργους). Σε μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο, όχι ιδιαίτερης τέχνης, από το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, το οποίο θεωρείται ότι απεικονίζει επιφάνεια θεότητας και μύηση (4ος αι. π.Χ.) ένας όρθιος νέος βρίσκεται «αντιμέτωπος» με δύο σφακέλους.

¹⁰ Με αφορμή το θέμα «Μάγοι, ξόρκια και φυλακτά: Η μαγεία στον αρχαίο και χριστιανικό κόσμο», στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς του 2010, διοργανώθηκε σχετική έκθεση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (24 Σεπτεμβρίου - 28 Νοεμβρίου), ενώ προβλήθηκε και η μικρού μήκους γαλλική ταινία «Ερευνώντας τη Γη των Νεκρών», η οποία τιμήθηκε με το ειδικό βραβείο «Αρχαιολογία και Τέχνες» στο Φεστιβάλ ΑΓΩΝ 2010. Η ταινία παρουσιάζει τελετουργίες μαγείας στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού και δύο σημαντικά μαντεία της αρχαίας Ελλάδας.

¹¹ Νέιβιντ Τζόρνταν, βλ. σημ. 8.