ΚΟΣΜΟΓΟΝΙΑ/ΕΣ

• Η Θεογονία του Ησιόδου
• Η ορφική κοσμογονία

Οι παραδόσεις του Ομήρου και του Ησιόδου ήταν, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (2.53), οι αρχαιότερες και οι αυθεντικότερες σωζόμενες προσπάθειες (8ος/7ος αι. π.Χ.) να διατυπωθεί ένα οργανωμένο σύστημα για το πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος.

Ο ιστορικός, όμως, παραθέτει και την άποψη ότι υπήρχαν ακόμη παλαιότερες κοσμογονίες, του Μουσαίου και του Ορφέα.

 

Η Θεογονία του Ησιόδου

Θα επιχειρήσουμε να παρακολουθήσουμε τη δημιουργία και τη σειρά των δημιουργημένων υποστάσεων σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησιόδου.

 

 

'Εν ἀρχή ἦν τὸ Χάος, μετά η Γαία και ο Έρως. Από τις τρεις αυτές αρχικές υπάρξεις (με την πιθανή προσθήκη σε εκδοχή του ησιόδειου κειμένου του Τάρταρου, και κυρίως από τη Γαία, προέκυψαν τεκνογονικές πράξεις και όλες οι άλλες υπάρξεις, καταρχάς χωρικά και χρονικά στοιχεία που ορίζουν τον κόσμο, «με τις οποίες ο κόσμος άρχισε σταδιακά να γεμίζει ζωή»^[8].

Οι θεοί της πρώτης γενιάς -Γαία, Ουρανός, Πόντος, Όρη- συνθέτουν το φυσικό πλαίσιο, τον χώρο. Με τους θεούς της δεύτερης γενιάς ο κόσμος αποκτά κινητικότητα - χρόνος· διαμορφώνονται ο Ήλιος, η Σελήνη, οι Αστέρες, οι Ποταμοί, οι Άνεμοι, καθώς και οι διανοητικές αρχές, θεμέλιες της παρούσας εποχής: Θέμις, Μνημοσύνη, Μήτις, καθώς και διφορούμενες δυνάμεις (Κράτος, Βία, Δόξα, Νίκη).

 

Μελέτη περιπτώσεων

1. Παρατηρήστε το γενεαλογικό δέντρο στον παρακάτω πίνακα:

    

   

    

   Ποια στοιχεία θα ορίζατε ως χωρικά και ποια ως χρονικά; Θα θεωρούσατε κάποια ως μεικτά;
2. Παρατηρήστε τους απογόνους της σκοτεινής Νύκτας και του Πόντου, καθώς και τους καρπούς της ένωσης του Ωκεανού και της Τηθύος. Μήπως διακρίνεται σε αυτούς κάποια «μυθολογική λογική»;
3. Διαβάστε συγκριτικά το πρώτο κεφάλαιο της Γενέσεως. Τι παρατηρείτε;
4. Διαβάστε συγκριτικά την ενότητα «Η Γένεσις» από το Άξιον εστί του Οδυσσέα Ελύτη (1959). Τι παρατηρείτε;

 

Παρατηρήστε τη διαδοχή των θεών από τον Ουρανό προς τον Κρόνο και τον Δία. Τρεις γενιές θεών, τρεις διαδοχικές εξουσίες, χαρακτηριστικό των οποίων είναι η βία, η μη οικειοθελής παραίτηση του πατέρα για χάρη του γιου, η σταδιακή ανάπτυξη της ευφυΐας για την απόκτηση της εξουσίας έναντι της απροκάλυπτης βίας των παλαιοτέρων.

 

Όλη η υπόλοιπη Θεογονία (617 κ.ε.) αναφέρει πώς ο Δίας εδραίωσε την εξουσία με μάχες κοσμικών διαστάσεων (Τιτανομαχία)^[9], τους γάμους του μέσω των οποίων σταθεροποίησε την εξουσία του, τα παιδιά του τα οποία ενεργούσαν, γενικά, εντός των ορίων της εξουσίας του.

 

Πρώτα στοιχειώδη συμπεράσματα:

1. Η Θεογονία είναι εξαιρετικά προσεκτικά σχεδιασμένη. Τα μέρη της σε αδρές γραμμές είναι τα εξής:

 

Ι. Προοίμιο: 1-115 (ύμνος, 1-103, και επίκληση στις Μούσες)

ΙΙ. Θεογονία και Κοσμογονία: 116-962

Πρώτες υπάρξεις: 116-122 (Χάος, Γαία, Έρως, Τάρταρος)

Πρώτη θεϊκή γενιά: 123-210

Δεύτερη θεϊκή γενιά: 211-239

Τρίτη θεϊκή γενιά: 240-886

Τέταρτη θεϊκή γενιά: 887-962

ΙΙΙ. Ηρωογονία: 963-1022

 

2. Η Θεογονία προβάλλει ιδιαίτερα τον Δία και το καθεστώς του.

 

Και μια πρώτη και στοιχειώδης παρατήρηση:

Επιλέξτε ένα οποιοδήποτε απόσπασμα από τη Θεογονία, όπου παρατίθεται κατάλογος ονομάτων και διαβάστε τον, είτε στα αρχαία ελληνικά είτε σε νεοελληνική μετάφραση (π.χ. στ. 337-361). Αν διαβαστεί φωναχτά, και όχι μόνο μία φορά, αυτή η «ανιαρή» παράθεση ονομάτων αρχίζει σταδιακά να αποκαλύπτει έναν εσωτερικό ρυθμό και μιαν ιερατικότητα. Μήπως αποκτά τη δύναμη μαγικής επωδού; Και άλλα κείμενα, του ελληνικού και άλλων πολιτισμών, περιλαμβάνουν καταλόγους ονομάτων, για παράδειγμα, το πέμπτο κεφάλαιο της Γενέσεως, το δέκατο, το ενδέκατο…, αλλά και ο Ελύτης. Στο Ἄξιον ἐστι εμπεριέχονται κατάλογοι ονομάτων, μηνών, νησιών… Τι εξυπηρετούν τέτοιου είδους κατάλογοι που δημιουργούν την αίσθηση μιας αλυσίδας όπου όλοι οι κρίκοι είναι στη θέση τους; Στο ερώτημα αυτό θα επιστρέψουμε όταν θα συζητήσουμε το θέμα των γενεαλογιών.

Η ορφική κοσμογονία

Βασική πηγή πληροφόρησης για την ορφική θεογονία είναι ο πάπυρος του Δερβενίου (Εικ. 17, 18, 19), ο οποίος ανακαλύφθηκε το 1962 στον ταφικό τύμβο του Δερβενίου, όχι στον τάφο με τον γνωστό κρατήρα (Β) αλλά σε γειτονικό (Α) [περιοχή Σίνδου] (Εικ. 20).^[10]

Ο πάπυρος χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ., εποχή της εκστρατείας του Αλεξάνδρου, μεταφέρει όμως, σύμφωνα με τον καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας Κ. Τσαντσάνογλου, κλίμα των τελευταίων δεκαετιών του 5ου αι. π.Χ., δηλαδή περίπου την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου και του ώριμου Σωκράτη, για το οποίο επικαλούνται τη μαρτυρία ποιητών όπως ο Ορφέας^[11] και ο Μουσαίος.

Το περιεχόμενο είναι κοσμογονικό και θεογονικό, αρχίζει από τη Νύχτα και τελειώνει λίγο πριν από τη γέννηση του Διόνυσου, καρπός αιμομικτικός του Δία με την κόρη του. Ο συντάκτης του κειμένου, που δεν ονομάζεται, «ασχολείται ενεργά με θρησκευτικές πρακτικές, ιδίως με τη λατρεία των ψυχών, διδάσκει για τις μετά θάνατον προσδοκίες, ισχυρίζεται ότι προβλέπει τα μέλλοντα» και επιθυμεί να μυήσει σε αυτά τα ζητήματα εκλεκτούς.^[12]

Στην ορφική θεογονία, ο Διόνυσος-Ζαγρέας γεννήθηκε από την ένωση της Κόρης με τον Δία, την οποία ο θεός καταδίωξε μεταμορφωμένος σε φίδι την ώρα που εκείνη μάζευε καρπούς.^[13] Στην ίδια θεογονία οι Τιτάνες, επειδή είχαν αποκλειστεί από την εξουσία και δεν μπορούσαν να συμφιλιωθούν με την ιδέα, αποφάσισαν να εκδικηθούν τον μικρό Διόνυσο. Μεταμφιέστηκαν βάφοντας τα πρόσωπά τους με γύψο και παραπλάνησαν τον Διόνυσο με διάφορα παιχνίδια και τελικά τον σκότωσαν. Στη συνέχεια, τον διαμέλισαν, τον μαγείρεψαν και τον καταβρόχθισαν. Ο Δίας, οργισμένος, τους κατακεραύνωσε. Από την ανάμιξη της φωτιάς του κεραυνού, της στάχτης και του αίματος των Τιτάνων με το χώμα δημιουργήθηκαν τα ανθρώπινα όντα.

Ο πάπυρος επαναφέρει στο προσκήνιο τους Τιτάνες αλλά και το θέμα του διαμελισμού του Διόνυσου, άρα τον μύθο του θανάτου του θεού και της αναγέννησής του, που συνδέεται και με την ελπίδα για μέθεξη του ανθρώπου με τον θεό μετά θάνατο και για μια μεταθανάτια συμποτική ζωή.^[14]

 

Πρώτη διαφοροποίηση από την ησιόδεια κοσμογονία: Θεμελιακός δημιουργικός ρόλος αποδίδεται σε μια μορφή πριν από τον Ουρανό, πριν και από τη Νύχτα, η οποία παραδίδεται με διάφορα ονόματα -όπως ταιριάζει σε κάποιον που ενσαρκώνει όλη την ύπαρξη. Πρωτόγονος, Φάνης, Βρόμιος, Μήτις, Έρως, Ζευς, Ηρικεπαίος. Η θεμελιακή αυτή ύπαρξη, πτερωτή και ερμαφρόδιτη, προήλθε από ένα κοσμικό αυγό που κατασκεύασε ο Χρόνος, εμπεριέχοντας δυνητικά ό,τι θα επακολουθούσε.

 

Μελέτη περιπτώσεων

1. Διαβάστε τον μύθο του Δία και της Λήδας. Και εδώ διαπιστώνεται η ύπαρξη ενός… αυγού.

2. Στις εικαστικές αναπαραστάσεις του μύθου παρατηρήστε την απόδοση του αυγού.

3. Βρείτε έργα της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας με τον Ερμαφρόδιτο.

 

Δεύτερη διαφοροποίηση: Τον Δία διαδέχθηκε ο Διόνυσος, καρπός της ένωσής του με την Περσεφόνη, εξού και ο διαμεσολαβητικός ρόλος του Διόνυσου ανάμεσα στους νεκρούς και στη μητέρα του Περσεφόνη. Οι Τιτάνες διαμέλισαν τον Διόνυσο, όμως με τη μεσολάβηση του Δία, και επειδή η καρδιά του παιδιού είχε περισωθεί, ο θεός ξαναγεννήθηκε. Οι ορφοτελεστές ασχολούνταν με εσχατολογικά ζητήματα και όσοι ήθελαν μια επιτυχή μετάβαση στον κόσμο των νεκρών έπρεπε να περάσουν από τελετουργικές διαδικασίες, κάποιες από τις οποίες διαμορφώθηκαν σε λογοτύπους που χαράσσονταν σε χρυσά ελάσματα και θάβονταν στη γη. Από την τέφρα των Τιτάνων -τους χτύπησε ο Δίας με κεραυνό για να τους τιμωρήσει- προήλθε το γένος των ανθρώπων.