ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η αρχαία ελληνική μυθολογία ανήκει στην κοινή πολιτιστική κληρονομιά όσων μετέρχονται του δυτικού πολιτισμού. Προκειμένου να συνεννοηθούμε, και μάλιστα εν συντομία και συνοπτικά, λέμε ότι μια γυναίκα ζηλεύει όπως η Μήδεια, ότι είναι πιστή σαν την Πηνελόπη, ένας άνδρας είναι πολυμήχανος σαν Οδυσσέας, διαστημικά πλοία και διαστημικοί σταθμοί ονομάζονται Οδυσσείς, διαστημικά ταξίδια Οδύσσεια^[1], ο Τζέημς Τζόυς φτιάχνει από το καλούπι του ομηρικού Οδυσσέα τη μορφή του Λεοπόλδου Μπλουμ στον δικό του Οδυσσέα (1922)^[2]· μιλούμε ακόμη για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα ή το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας, για μεταγενέστερους της αρχαιότητας συγγραφείς και εικαστικούς καλλιτέχνες που αφορμώνται στη μυθοπλασία τους από πρόσωπα και γεγονότα της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας… Η μυθολογία και τα μυθικά πρόσωπα φαίνεται να συγκροτούν μια κοινή κληρονομιά και ένα στέρεο έδαφος συνεννόησης και επικοινωνίας.

 

Ωστόσο, τι ακριβώς γνωρίζουμε για τα πρόσωπα που αναφέραμε πιο πάνω; Γενικότερα, για τους μύθους; Και κυρίως, από πού αντλούμε τις γνώσεις μας; Από τις πρωτογενείς πηγές; Τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τους τραγικούς ποιητές, τους μυθογράφους, την αγγειογραφία, τα μεγάλα έργα της πλαστικής και τα ειδώλια; Ή μήπως ό,τι γνωρίζουμε για τον Τρωικό πόλεμο και για τους ήρωες που πήραν μέρος σε αυτόν είναι από την ταινία του Wolfgang Peterson Τροία, με λαμπερούς ηθοποιούς (Brad Pitt, Brian Cox, SeanBean, John Shrapnel, Julie Christie, Brendan Gleeson, Diane Kruger, Peter O'Toole, Eric Bana, Orlando Bloom, Saffron Burrows κ.ά.);^[3] Μήπως οι πηγές μας είναι γενικότερα οι κινηματογραφικές αποδόσεις και τα κινούμενα σχέδια, τα comics και τα κλασικά εικονογραφημένα; Μήπως έργα των τεχνών, όπως λ.χ. της Αναγέννησης, που το θέμα τους αντλείται από την ελληνική μυθολογία; Και μήπως ο τρόπος που «διαβάζουμε» τη μυθολογία, που την ερμηνεύουμε, επηρεάζεται από σύγχρονα περιοδικά σαϊεντολογίας ή κάτω από σύγχρονες ιδεολογικές φορτίσεις και εθνικές ανάγκες;

Όμως ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες, όταν οι πηγές που κυριαρχούν παραπληροφορούν τον «καταναλωτή» μύθων είτε με πρόθεση είτε γιατί δεν είναι στις προθέσεις των δημιουργών τους να αναπαράξουν ή να ερμηνεύσουν έναν μύθο αλλά μόνο να τον χρησιμοποιήσουν ως αφορμή και πρόσχημα για μια νέα δημιουργία;

 

Παράδειγμα 1

Σε ταινία του Disney ο πανελλήνιος ήρωας Ηρακλής συνυπάρχει με τον Πήγασο, το άλογο του Κορίνθιου ήρωα Βελλεροφόντη (Εικ. 1). Αν και καμιά μυθολογική πηγή δεν μαρτυρεί κάτι τέτοιο, στη συνείδηση του μη ενημερωμένου θεατή της σύγχρονης εποχής μένει η συνύπαρξη αυτή, πόσο μάλλον που αναπαράγεται σε διάφορα έργα των τεχνών μαζικής κατανάλωσης και, φυσικά, με την επανάληψη εμπεδώνεται. (Εικ. 2). Το κορίτσι, η Μεγάρα - Meg σώζεται από το γενναίο παλικάρι, που μπορεί να μην πετάει ο ίδιος σαν Σούπερμαν αλλά διαθέτει ένα φτερωτό άλογο, έχει δηλαδή το συγκεκριμένο άλογο τη δύναμη πολλών αλόγων. (Εικ. 3). Ο νέος μύθος της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, στην οποία όλα συνυπάρχουν αδιακρίτως, είναι πλέον γεγονός.

 

Παράδειγμα 2

Η Αφροδίτη εμπνέει τους καλλιτέχνες διαχρονικά. Πολύ περισσότερο αυτή παρά οποιαδήποτε άλλη μυθική θεά.

 

Διερευνητική εργασία

Ας αναζητήσουμε έργα των τεχνών της Αναγέννησης με θέμα την Αφροδίτη. Προτείνουμε τη σελίδα http://jpdubs.hautetfort.com/album/toutes-des-venus/, κυρίως όμως τη σελίδα http://www.wga.hu/. Σε αυτή τη δεύτερη ακολουθήστε τα εξής βήματα:

Μπείτε στη μηχανή αναζήτησης (Search Engine).

Στην κάρτα που θα εμφανιστεί πληκτρολογήστε στην ένδειξη Τίτλος (Title) τη λέξη Venus.

Στην ένδειξη με τη δυνατότητα επιλογής της εποχής (Time) επιλέξτε διαδοχικά τις ημερομηνίες 1400-1450 (δεν προκύπτει κανένα έργο), 1451-1500 (31 έργα), 1501-1550 (76 έργα), 1551-1600 (41 έργα). Συνολικά 148 έργα.

 

Σπουδαίοι καλλιτέχνες, τόσο από τον αναγεννησιακό Βορρά όσο και τον αναγεννησιακό Νότο, ασχολήθηκαν με τη θεά δημιουργώντας έργα:

α) ερωτικά-ηδονοβλεπτικά· τα γυμνά κορμιά των μυθικών μορφών και οι ερωτικές περιπέτειες των θεών γενικά και της Αφροδίτης ειδικότερα γίνονταν αντικείμενο θαυμασμού, χωρίς η θρησκευτική συνείδηση ενός χριστιανού να ενοχλείται, καθώς οι μορφές αυτές ανήκαν σε άλλη εποχή και σε άλλο πολιτισμό·εξάλλου, αρκετά από τα έργα αυτά κοσμούσαν τα κυνηγετικά περίπτερα των αριστοκρατών·

β) πολιτικά· μια καλή αφορμή για προβολή πολιτικών θέσεων αλλά και για κριτική με όχημα και δικαιολογία την αρχαιότητα·

γ) φιλοσοφικά-διδακτικά· μια καλή αφορμή για συζητήσεις περί έρωτος, κοσμικού και θεϊκού, περί μοιχείας, περί της αποδυνάμωσης του άνδρα όταν καταλαμβάνεται από το ερωτικό πάθος και παγιδεύεται σε αυτό, περί προτύπων αρετής· εξάλλου, οι καλλιτέχνες παρακολουθούσαν τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις των μύθων που επιχειρούσαν οι σύγχρονοί τους μελετητές·^[4]

δ) γοήτρου -η μυθολογία ήταν μια πολλαπλή πρόκληση αλλά και μέσο κοινωνικής ανάδειξης τόσο του παραγγελιοδότη όσο και του καλλιτέχνη.

 

Τι περιμένουμε, λοιπόν, από έργα της Αναγέννησης που παριστούν την Αφροδίτη; Να μάθουμε μέσα από αυτά για την Αφροδίτη του κόσμου που τη γέννησε; Η για την Αφροδίτη του κόσμου που την ανέπλασε; Να μάθουμε για τον πολιτισμό πηγή ή για τον πολιτισμό αποδέκτη; Μεταφέρουμε το ερώτημα στη σύγχρονη εποχή επιλέγοντας μερικά, ελάχιστα, έργα του 20ού αιώνα με θέμα ή αφορμή την Αφροδίτη. (Εικ. 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12)

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο καθένας καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τη θεματική της Αφροδίτης ως αφορμή και πρόσχημα, για να μιλήσει για ζητήματα που απασχολούν τον ίδιο και την εποχή του με τον τρόπο, τα μέσα και τη μέθοδο της εποχής του. Σε κάποια από αυτά τα έργα διακρίνει ο θεατής μια έντονη κριτική ματιά για τα πρότυπα της εποχής (Εικ. 11) αλλά και για τις αξίες. Μια Αφροδίτη εμφανίζεται μπροστά σε κουρέλια (Εικ. 8) - τόση αξία δίνεται στον έρωτα και στην ομορφιά;- ή δεμένη (Εικ. 7) -έτσι θα πρέπει να είναι δεμένα τα συναισθήματα που ελευθερώνουν τον άνθρωπο;- ή με συρτάρια (Εικ. 4) -είναι μπιζουτιέρα;, χώρος αποθηκευτικός, έστω και πολυτελείας; Μια άλλη Αφροδίτη κοιμάται, ή την κοίμισαν, με αποτέλεσμα ο θάνατος να κυκλοφορεί ελεύθερος (Εικ. 6) -παρατηρήστε τη χρονολογία δημιουργίας του έργου και στη συνέχεια ξαναδείτε το με μια πολιτική ματιά. Φυσικά, δεν λείπουν έργα στα οποία η μορφή της Αφροδίτης αποτελεί αφορμή για να δοκιμαστεί ο καλλιτέχνης με και από το υλικό που επέλεξε (πέτρα, ξύλο, πυλός, ακουαρέλα, λάδι…), με και από τις φόρμες του γυναικείου σώματος, και μάλιστα ενός σώματος που είχε θεωρηθεί πρότυπο (Εικ. 10). Ούτε λείπουν έργα που φτιάχνονται ίσως και με μια διάθεση παιχνιδιού, αποκάλυψης και ανακάλυψης ενός κρυμμένου περιεχομένου ή προκειμένου να αποκαλυφθεί το πραγματικό νόημα της τέχνης -ότι το νόημα δεν αποκαλύπτεται δια μιας (Εικ. 5).^[5] Πάντως, ιδιαίτερα αποκαλυπτικές για τα κίνητρα των καλλιτεχνών και τη σημασία των έργων -όχι όμως πάντα- είναι οι χρονολογίες κατασκευής τους.

Είναι βέβαιο ότι τα έργα της αναγεννησιακής περιόδου συνέβαλαν, ώστε το «προσωπικό» δράμα των προσώπων της μυθολογίας να γίνει «δράμα» ευρωπαϊκό και, στη συνέχεια, παγκόσμιο, μέσα βέβαια από τα ρωμαϊκά «γυαλιά», και τώρα πια μέσα από τα αμερικάνικα. Είναι, ακόμη, βέβαιο ότι δεν μαθαίνει κανείς πολλά πράγματα για τον πολιτισμό-πηγή, μαθαίνει ωστόσο για τον πολιτισμό-στόχο. Είναι, όμως, αυτό σαφές στον σημερινό λήπτη των μυθολογικών εικόνων; Αποσαφηνίζουμε τον προβληματισμό μας με μερικά νέα έργα, τις Αφροδίτες της οικογένειας Σίμπσον (Εικ. 13, 14, 15), αλλά και την Αφροδίτη ως κλασικό εικονογραφημένο (Εικ. 16), και με μιαν υπόθεση εργασίας: Έστω ότι ένα παιδί, ή και κάποιος ενήλικος, δεν γνωρίζει τίποτε για τον αρχαίο κόσμο, για τη μυθολογία γενικά, και την Αφροδίτη ειδικότερα, και έρχεται σε επαφή με όλα αυτά μέσω μεταγενέστερων έργων. Ποια αντίληψη διαμορφώνεται για την Αφροδίτη, αν και εφόσον αυτή γίνεται γνωστή μέσα από την καρτουνίστικη αισθητική του 20ού αιώνα; Ποια γνώμη διαμορφώνεται για τον αρχαίο κόσμο και για το «πόσο καλά περνούσαν οι αρχαίοι Έλληνες», όταν καταστήματα με αντικείμενα που υποτίθεται ότι επιτείνουν την ερωτική επιθυμία φέρουν τον τίτλο της αρχαίας θεάς;

Θα μπορούσε κανείς να αντιδράσει λέγοντας «Ε, και;». Εξάλλου, κάθε έργο τέχνης έχει αυτόνομη ύπαρξη. Ωστόσο, θεωρούμε ότι θα πρέπει κανείς να έχει σαφείς στόχους. Μπορεί να είναι η αισθητική απόλαυση, η επιθυμία να γνωρίσει τις επιδράσεις της ελληνικής μυθολογίας σε συγκεκριμένες μεταγενέστερες περιόδους και σε διάφορους τομείς -στα εικαστικά, στο θέατρο, στη λογοτεχνία…- ή να γνωρίσει την ελληνική μυθολογία αυτή καθαυτή, να εντάξει τις μυθολογικές μορφές και τις μυθολογικές ιστορίες σε τόπο και χρόνο. Η ανάγνωση των πηγών για την αρχαία ελληνική μυθολογία υπόκειται στους κανόνες στους οποίους υπάγονται οι ιστορικές πηγές.

 

Μελέτη περίπτωσης

Έστω ότι μελετούμε κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας και βρίσκουμε πληροφορίες για αρχαία ελληνικά τελετουργικά και για τους μύθους. Τι θα πρέπει να έχουμε κατά νου διαβάζοντας τις συγκεκριμένες πηγές; Παραθέτουμε ενδεικτικά μερικά παραδείγματα που εμπεριέχουν και οδηγίες προς νέους πιστούς και ευσεβείς, τόσο ειδικά με τη μυθολογία όσο και με τον αρχαίο κόσμο γενικότερα:

 

τοὺς δὲ βεβήλους καὶ γραώδεις μύθους παραιτοῦ, γύμναζε δὲ σεαυτὸν πρὸς εὐσέβειαν(Απόστολος Παύλος, 1 Τιμ, 4,7)

 

Ά δ' εις θεούς έγραψαν εν λήρωι πλατεί, Μύθους ασέμνους, δαιμόνων διδάγματα, Μύθους γέλωτος αξίους και δακρύων, Ταύθ' ως βρόχους τε καί πάγας αποστρέφου. (Γρηγόριος ο Θεολόγος, Έπη Ιστορικά, II, 1091-92)

 

Πῶς οὖν ἔτι θεοὶ τὰ εἴδωλα καὶ οἱ δαίμονες, βδελυρὰ ὄντως καὶ πνεύματα ἀκάθαρτα, πρὸς πάντων ὁμολογούμενα γήινα καὶ δεισαλέα, κάτω βρίθοντα, "περὶ τοὺς τάφους καὶ τὰ μνημεῖα καλινδούμενα", περὶ ἃ δὴ καὶ ποφαίνονται ἀμυδρῶς "σκιοειδῆ φαντάσματα"; (Κλήμης Αλεξανδρείας, Παραίνεση στους Ειδωλολάτρες, IV 78-79)

 

«Τί γὰρ σεμνὸν φιλοσοφοῦντες ἐξηνέγκατε; τίς δὲ τῶν πάνυ σπουδαίων ἀλαζονείας ἔξω καθέστηκεν;» (Τατιανός, Λόγος πρός Έλληνας, 2)

 

Τί κοινό έχουν ο φιλόσοφος και ο χριστιανός; Ο μαθητής της Ελλάδος και ο μαθητής του Ουρανού; Ο εργαζόμενος για τη φήμη και ο εργαζόμενος για τη ζωή; Ο άνθρωπος των λόγων και ο άνθρωπος των έργων, ο χαλαστής και ο οικοδόμος; Ο φίλος και ο εχθρός της πλάνης; Ο διαφθορέας της αλήθειας και ο τηρητής κι εκφραστής της, ο κλέφτης και ο φρουρός της; (Τερτυλλιανός, Apologeticus XLVI 18. μετάφραση Μπ. Δρακόπουλος, 1985, 119)

 

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και φωνές που υποστηρίζουν την αξία των μύθων. Εξάλλου, οι χριστιανικές πηγές είναι, ενίοτε, οι μοναδικές πηγές για μυστηριακές τελετές, καθώς οι συγγραφείς της νέας θρησκείας δεν δεσμεύονταν από το μυστικό.

Ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ευστάθιος έγραφε ότι «οὐ πρὸς γέλωτα οἱ Ὁμηρικοὶ μῦθοι ἀλλὰ ἐννοιῶν εὐγενῶν σκιαί εἰσιν ἢ παραπετάσματα», και τους ερμήνευσε αλληγορικά, φυσικά και ηθικά, και ευημεριστικά (ότι, δηλαδή, έχουν ιστορικό πυρήνα). Για παράδειγμα, για τους στίχους 19-27 από το Θ της Ιλιάδας ο Ευστάθιος προτείνει πολλαπλή ερμηνεία. Παραθέτουμε τους στίχους (μιλά ο Δίας και απευθύνεται στους υπόλοιπους θεούς), καθώς και την ερμηνεία του Ευσταθίου:

 

Δέστε σκοινί απ' τα ουράνια ολόχρυσο και κρεμαστείτε εκείθε,

κι αρσενικοί μαζί να σύρετε και θηλυκοί. και πάλε

κάτω στη γη δε θα τραβήξετε ψηλά απ' τα ουράνια εμένα,

τον πιο τρανό του κόσμου κύβερνο, και μ' όλο σας το μόχτο.

Μ ' αν να τραβήξω το αποφάσιζα κι εγώ με τα σωστά μου,

και με τη γη και με τη θάλασσα θα σας ανάσερνα όλους.

και το σκοινί θα μπόρουν έπειτα σε μια κορφή του Ολύμπου

να δέσω, κι έτσι τότε μέτωρα θα κρέμουνταν τα πάντα.

Τόσο περνώ και τους αθάνατους, περνώ και τους ανθρώπους.

(Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη - Ι.Θ. Κακριδή)

 

Η πρώτη ερμηνεία που προτείνει ο Ευστάθιος για τη χρυσή αλυσίδα -χρυσή λόγω της σπουδαιότητάς της- είναι ότι αποτελεί το συνδετικό ιστό των τεσσάρων βασικών στοιχείων του κόσμου. Η δεύτερη ότι αποτελεί μια αλληγορία των ημερών που διαδέχονται η μια την άλλη όπως οι κρίκοι μιας αλυσίδας, διαμορφώνοντας τη ζωή του ανθρώπου, τα στοιχεία της οποίας κάποια μέρα θα επιστρέψουν στο όλον, τον Δία, δηλαδή, που παραμένει αμετακίνητος. Η τρίτη ερμηνεία του Ευστάθιου είναι ότι πρόκειται για μια αλληγορία των πλανητών και η τέταρτη ότι είναι μια πολιτική αλληγορία, ένα σύμβολο της μοναρχίας. Και στις τέσσερις περιπτώσεις εμφανίζεται η δύναμη του ενός στοιχείου που συνέχει τα επιμέρους.^[6]

Η ανακάλυψη του κρυφού νοήματος ή των κρυφών νοημάτων ενός μύθου τους καθιστούσε χρήσιμους για την αγωγή των νέων, με την προϋπόθεση όμως ότι:

«ἀφέντες τὸ σωματικὸν εἰκόνισμα άνατρέχουσιν είς τὴν ἐξ άλληγορίας θεραπείαν τοῦ μύθου ἤ φυσικῶς ἐξετάζοντες […] ἤ κατὰ ἦθος. πολλαχοῦ δὲ καὶ ἱστορικῶς» (1971, 2, 3, 4).

 

εἰ τοίνυν Ζεὺς μὲν τὸ πῦϱ, ῞Ηϱα δὲ ἡ γῆ καὶ ὁ ἀὴϱ ᾿Αϊδωνεὺς καὶ τὸ ὕδωϱ Νῆστις,στοιχεῖα δὲ ταῦτα, τὸ πῦϱ, τὸ ὕδωϱ, ὁ ἀήϱ, οὐδεὶς αὐτῶν θεός, οὔτε Ζεύς, οὔτε ῞Ηϱα, οὔτε ᾿Αϊδωνεύς· ἀπὸ γὰϱ τῆς ὕλης διακϱιθείσης ὑπὸ τοῦ θεοῦ ἡ τούτων σύστασίς τε καὶ γένεσις […] Ἄλλοι δὲ ἄλλως φυσιολογοῦσιν.» (Ἀθηναγόρας, Πρεσβεία πρὸς Χριστιανούς, 22)