Προθέσεις, σύνδεσμοι, μόρια

Οι προθέσεις (π.χ. για, με, προς, παρά κ.ά.) είναι «μικρές λέξεις» που χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν σχέσεις, τοπικές αλλά και άλλες:

Αυτό είναι γιατον Νίκο.
Έφυγε με τον Νίκο.
Κινήθηκε προςτην έξοδο.

Οι σύνδεσμοι (π.χ. και, αλλά) είναι οι «αρμοί» με τους οποίους συνδέονται κομμάτια της πρότασης ή μεγαλύτερων κειμένων. Τα μόρια είναι μια μεγάλη κατηγορία γλωσσικών στοιχείων που κάνουν διάφορες δουλειές. Η πιο σημαντική είναι ότι οργανώνουν τον διάλογο.

Ο Γιάννης, λοιπόν, έφυγε νωρίς.

Το λοιπόν δηλώνει ότι έχει προηγηθεί κάποια συζήτηση και σε αυτήν παραπέμπει.

Καλά, γιατί έφυγες;

Αυτό το καλά, που γεννιέται από το τροπικό επίρρημα καλά, σημαίνει ότι ο ομιλητής άκουσε τί είχε να του πει ο συνομιλητής του, αλλά παρ' όλα αυτά χρειάζεται κάποια παραπάνω πληροφορία. Το ότι αυτό το καλά κατάγεται μεν από το τροπικό επίρρημα καλά αλλά χρησιμοποιείται διαφορετικά από αυτό (για να «υφάνει» τον διάλογο) φαίνεται από το παρακάτω παράδειγμα:

Καλά, είσαι καλά;

Αν τα δύο καλά είχαν την ίδια σημασία και χρήση, τότε αυτή η πρόταση θα ήταν ανόητη. Αλλά δεν είναι!

Υπάρχουν βέβαια και άλλα μόρια που δεν έχουν αυτή τη λειτουργία (να «υφαίνουν» τον διάλογο), π.χ. δά (έμφαση, όχι δά!), νά (νά ο Γιάννης!), αμέ, και άλλα.

Πώς γεννήθηκαν αυτές οι «μικρές» λέξεις; Θυμηθείτε τί λέγαμε για τη «μικρή» λέξη θα, που δηλώνει τον μέλλοντα. Είναι μια «συρρικνωμένη» (δηλαδή συντομευμένη) μορφή του ρήματος θέλω (+ να). Δηλαδή η ακολουθία θέλω να «γέννησε», για τους λόγους που εξηγήσαμε, μια «μικρή» λέξη (ένα μόριο) για να δηλωθεί η μελλοντικότητα. Οι ιστορικοί γλωσσολόγοι, οι «αρχαιολόγοι της γλώσσας», πιστεύουν ότι οι προθέσεις (για, με, προς κλπ.) είναι ό,τι απέμεινε από παλιά ουσιαστικά που δήλωναν σχέσεις χώρου. Ανάλογες υποθέσεις γίνονται και για τους συνδέσμους. Ένα παράδειγμα ίσως βοηθήσει. Η λέξη μαζί που χρησιμοποιούμε σήμερα προέρχεται από τη λέξη μάζα. Όταν είμαι μαζί με κάποιον, είμαι «μάζα» με αυτόν, δηλαδή ενωμένος. Και ακόμα ένα παράδειγμα, που έχει αξία γιατί είναι «ζωντανό». Χρησιμοποιούμε συχνά την έκφραση δεν πας!πα να… Πρόκειται βέβαια για το ρήμα πάω, που ωστόσο βρίσκεται σε μια πορεία ανάλογη με αυτή που έκανε το θέλω να να εξελιχθεί σε θα. Σε μια πορεία δηλαδή όπου θα «χαθεί» η αίσθηση, που την έχουμε ακόμα, ότι πρόκειται για το ρήμα πάω, και θα γίνει ένα άκλιτο μόριο πα.