Ποιες είναι οι γλώσσες που ανήκουν στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια;

Πέρα από την αρχαία ελληνική, τη λατινική (από την οποία προέρχονται οι νεολατινικές γλώσσες, η γαλλική, η ιταλική, η ισπανική, η πορτογαλική) και την αρχαία ινδική (ή σανσκριτική), στην οικογένεια αυτή ανήκουν οι κελτικές γλώσσες (η γαλατική [η γλώσσα του Αστερίξ], η ιρλανδική, η βρετονική, η ουαλική), οι τευτονικές γλώσσες (η γοτθική [μια γλώσσα της Γερμανίας που δεν μιλιέται πια], η γερμανική, η ολλανδική, η αγγλική, οι σκανδιναβικές γλώσσες: νορβηγική, δανική, σουηδική), οι βαλτικές γλώσσες (λιθουανική, λετονική), οι σλαβικές γλώσσες (ρωσική, ουκρανική, πολωνική, τσεχική, σερβοκροατική, βουλγαρική), καθώς και αρχαίες ανατολικές γλώσσες όπως η χεττιτική, μια γλώσσα που έγινε γνωστή το 1915 με την αποκρυπτογράφηση των σφηνοειδών κειμένων της χεττιτικής   πρωτεύουσας στο Μπογάζ-Κιόι (βλ. εικ. 11), η τοχαρική που ανακαλύφθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, η αρχαία και η νέα ιρανική (δηλαδή η περσική), η αρμενική, η αλβανική (βλ. εικ. 31).

Πώς προέκυψαν οι ξεχωριστές γλώσσες από αυτή την αρχική ενότητα, τον αρχικό γλωσσικό πρόγονο που υποδεικνύουν οι ομοιότητες που εμφανίζουν μεταξύ τους; Ο πιο απλός τρόπος να σκεφτεί κανείς αυτό το ζήτημα είναι με ένα σύγχρονο παράδειγμα. Σκεφτείτε έναν Έλληνα που φεύγει μετανάστης (και αυτό έγινε σε μεγάλη έκταση στο παρελθόν) σε μια ξένη χώρα (λ.χ. Γερμανία, Αυστραλία, Αμερική). Καθώς ζει πια σε ένα περιβάλλον όπου μιλιέται μια άλλη γλώσσα, την οποία είναι αναγκασμένος να μάθει, η μητρική του θα αρχίσει να επηρεάζεται: αλλάζει η προφορά του, οι λέξεις που χρησιμοποιεί αλλά και οι εκφράσεις. Έτσι, σιγά σιγά και αν δεν ανανεώνει τη σχέση του με τη γλώσσα της πατρίδας του είτε με ταξίδια είτε με διαβάσματα (αν ξέρει γράμματα), η μητρική του γλώσσα θα αλλάξει.

Με αυτό το σύγχρονο παράδειγμα στο μυαλό μας, ας σκεφτούμε τα παμπάλαια χρόνια στα οποία υπήρχε αυτός ο κοινός πρόγονος των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, κάπου στα σύνορα Ευρώπης και Ασίας, ή και ανατολικότερα (αυτό το υποθέτουμε γιατί μία από τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες μιλιέται στην Ινδία). Οι μετακινήσεις   προς τα δυτικά των ανθρώπων που μιλούσαν αυτή την προγονική γλώσσα, μετακινήσεις είτε μικρής κλίμακας είτε μεγάλης (μεταναστεύσεις), τους διαχώρισαν και τους έφεραν σε επαφή με άλλους λαούς που μιλούσαν άλλες γλώσσες. Μέσα από αυτό τον διαχωρισμό

Εικ. 31. Οι κυριότερες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες

και τη συνάντηση με άλλες γλώσσες θα σχηματιστούν σιγά σιγά οι ξεχωριστές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Κάπως έτσι θα πρέπει να γεννήθηκε και η ελληνική γλώσσα.

Για τους αρχαίους (αλλά και για πολλούς από τους νεότερους ερευνητές) η εγκατάσταση της ελληνικής γλώσσας στον ελληνικό χώρο (ή καλύτερα σε αυτό που, με την εγκατάσταση των Ελλήνων, θα γίνει ελληνικός χώρος) συνδέεται με διαδοχικά μεταναστευτικά κύματα  , ή εισβολές, που εισάγουν στον ελλαδικό χώρο τις βασικές διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής: οι εισβολείς ονομάζονται Αχαιοί, Ίωνες, Δωριείς. Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι μέχρι τα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου η ελληνική γλώσσα είναι ένα σύνολο διαλέκτων. Δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί μια κοινή γλώσσα, όπως συμβαίνει σήμερα με την κοινή νεοελληνική, που μιλάμε όλοι μας, σε αντιδιαστολή προς τις διαλέκτους (ποντιακά, κρητικά κλπ.). Θα μιλήσουμε γι' αυτό αργότερα.

Αυτή η αρχαία άποψη για μεταναστεύσεις ή εισβολές που φέρνουν την ελληνική γλώσσα στον ελλαδικό χώρο κρατά τη «μνήμη» της καταγωγής της ελληνικής γλώσσας από μια αρχαιότατη γλωσσική ενότητα που βρισκόταν έξω από τον ελλαδικό χώρο - την ινδοευρωπαϊκή γλωσσική ενότητα. Αυτό που, ωστόσο, δεν μοιάζει να αντιστοιχεί σε κάποια ιστορική πραγματικότητα είναι η «θεωρία» των διαδοχικών μεταναστευτικών ρευμάτων: πρώτοι οι Αχαιοί, μετά οι Ίωνες, τελευταίοι οι Δωριείς,  . Αν έγινε έτσι, αυτό θα έπρεπε να είχε αφήσει κάποια ίχνη. Οι ανασκαφές, όμως, δεν βρίσκουν σημάδια στον υλικό πολιτισμό (λ.χ. καταστροφές, αλλαγές στον τρόπο ζωής) που να οδηγούν στην υπόθεση κάποιας μαζικής μετανάστευσης ή εισβολής. Το πιθανότερο λοιπόν είναι ότι ο «πρόγονος» της ελληνικής γλώσσας και οι ομιλητές του έρχονται στον ελληνικό χώρο βαθμιαία, ίσως μαζί με την εξάπλωση του γεωργικού τρόπου παραγωγής, στη νεολιθική εποχή (θυμηθείτε τί λέγαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο), και ότι η ελληνική γλώσσα γεννιέται από τη συνάντηση, και τη μείξη, αυτού του ινδοευρωπαϊκού προγόνου της ελληνικής με γλώσσες που μιλιούνταν ήδη σε αυτό τον γεωγραφικό χώρο από παλιότερους (προελληνικούς) πληθυσμούς.

Εικ. 14: Χεττιτική πινακίδα με σφηνοειδή γραφή

 

Εικ. 15: Χάρτης διασποράς των Ινδοευρωπαίων σύμφωνα με τη θεωρία του Κουργκάν

 

Εικ. 16: Ο χώρος που, σύμφωνα με τον γλωσσολόγο V. Georgiev καταλάμβαναν οι Έλληνες αμέσως πριν την ανά φύλο κάθοδό τους στον κυρίως ελληνικό χώρο