Το φώνημα: ο μαέστρος της γλωσσικής ορχήστρας

Ήρθε η ώρα να ξαναγυρίσουμε στο μεγάλο μυστικό της γλώσσας, στο ότι κατασκευάζεται από ξεχωριστά κομμάτια ήχου (τους φθόγγους), τα οποία σε διάφορους συνδυασμούς δημιουργούν τις λέξεις. Στο κεφάλαιο αυτό μιλήσαμε για τη φύση αυτών των φθόγγων: την άρθρωση και την παραγωγή τους (σύμφωνα, φωνήεντα, ημίφωνα), την οργάνωσή τους (συλλαβή, δίφθογγοι), τον τονισμό (όταν πρόκειται για λέξεις) και τον επιτονισμό (όταν πρόκειται για φράσεις ή προτάσεις). Αλλά, όπως λέγαμε, αυτό που ξεχωρίζει τη γλώσσα από ήχους που δεν είναι γλώσσα είναι ότι αυτά τα φυσικά χαρακτηριστικά των γλωσσικών ήχων (πολλά από αυτά, άλλωστε, τα βρίσκουμε και στις κραυγές και στους ήχους των ζώων) μπαίνουν στην υπηρεσία του μεγάλου μυστικού της γλώσσας: τη δημιουργία, με βάση τους ξεχωριστούς φθόγγους, διαφορετικών λέξεων με διαφορετικές σημασίες.

Θυμηθείτε ξανά τις δύο λέξεις που έχουμε ήδη συζητήσει: πήρα [píra] και μπίρα [bíra]. Οι δύο αυτές λέξεις διαφέρουν μόνο ως προς τα αρχικά τους σύμφωνα. Το πρώτο σύμφωνο της πρώτης λέξης είναι, όπως λέγαμε, άηχο διχειλικό, ενώ το πρώτο σύμφωνο της δεύτερης λέξης είναι ηχηρό διχειλικό. Αλλά αυτή η φυσική διαφορά τους, ως προς την άρθρωση (χείλη) και ως προς την ένταση (παλμική κίνηση των φωνητικών χορδών), χρησιμοποιείται από τη γλώσσα για να δημιουργηθούν δύο λέξεις με ξεχωριστή σημασία. Το ίδιο συμβαίνει και με τα ζευγάρια τόνος/πόνος  , θόλος/πόλοςκαι πολλά άλλα. Οι φθόγγοι που λειτουργούν με αυτό τον τρόπο ονομάζονται φωνήματα  . Η έννοια φθόγγος  , λοιπόν, αφορά τη φύση των γλωσσικών ήχων, ενώ η έννοια φώνημα αφορά τη λειτουργία τους μέσα στη γλώσσα: δηλαδή, τη δημιουργία ξεχωριστών λέξεων με ξεχωριστές σημασίες.

Φώνημα λοιπόν είναι μια ομάδα από συγγενικούς φθόγγους που διαφέρουν από άλλους φθόγγους γιατί ξεχωρίζουν σημασίες. Πάρτε λ.χ. τις λέξεις αμβροσία και μοίρα: και οι δύο γράφονται με μ αλλά, αν προσέξετε πώς τις αρθρώνετε, θα δείτε ότι το μ της λέξης αμβροσία προφέρεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως το μ της λέξης μοίρα. Στην πρώτη λέξη η γλώσσα (η άκρη της) ανασηκώνεται, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο με το μ της λέξης μοίρα. Για να το πούμε αλλιώς: το μ [m] (διχειλικό, όπως το λέμε, γιατί σχηματίζεται από τα δύο χείλη) στην περίπτωση της λέξης αμβροσία «αλληθωρίζει» προς την προφορά του χειλοδοντικού β [ν], και αυτό γιατί έχει χειλοδοντική παρέα (το [ν] που ακολουθεί), ενώ κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στη λέξη μοίρα. Αυτή η διαφορά οφείλεται στην «παρέα» του [m], στον φθόγγο που ακολουθεί. Αλλά δεν παύει να είναι [m]· γι' αυτό γράφουμε και στις δύο περιπτώσεις (αμβροσία, μοίρα) το ίδιο γράμμα, το μ. Αυτή η διαφορετική προφορά δεν παράγει στα ελληνικά διαφορετικές σημασίες, όπως παράγει διαφορετικές σημασίες η διαφορά του μ [m] από το π [p]: μόνος/πόνος.

Λέμε λοιπόν ότι το [m] είναι ένα φώνημα της νέας ελληνικής, γιατί αν «αντιπαρατεθεί» με το [p] (μόνος/πόνος) ή το [t] (μόνος/τόνος) δημιουργεί διαφορετικές σημασίες. Από την άλλη, οι διαφορετικές προφορές με τις οποίες εμφανίζεται ανάλογα με την «παρέα» που έχει (όπως στην περίπτωση αμβροσία, μοίρα) είναι τα αλλόφωνά   του, δηλαδή οι διαφορετικές προφορές του ή πραγματώσεις του. (Αν σας φαίνεται αυτό δύσκολο, σκεφτείτε τον εαυτό σας όταν πηγαίνετε με τους γονείς σας σε έναν γάμο και όταν πηγαίνετε με τους φίλους σας βόλτα. Η διαφορετική σας εμφάνιση οφείλεται στα διαφορετικά περιβάλλοντα (γάμος, βόλτα). Αλλά δεν παύετε να είστε το ίδιο άτομο.)

Σε όλες τις γλώσσες του κόσμου οι φθόγγοι υπηρετούν τη δημιουργία ξεχωριστών λέξεων και λειτουργούν με «μαέστρο» τα φωνήματα. Και όπως είδαμε, υπάρχει ποικιλία στις γλώσσες του κόσμου. Ήχοι που δεν είναι φθόγγοι σε μια γλώσσα (όπως το tsk, το τσού της άρνησης στα νέα ελληνικά) μπορούν να υπηρετούν τη δημιουργία ξεχωριστών λέξεων, να λειτουργούν δηλαδή ως φωνήματα σε μια άλλη γλώσσα.

Πόσα φωνήματα έχουν οι γλώσσες; Ο αριθμός ποικίλλει από γλώσσα σε γλώσσα. Έτσι λ.χ. στη γλώσσα της Χαβάης υπάρχουν 8 σύμφωνα που λειτουργούν ως φωνήματα, στην αγγλική 24, στην αρχαία ινδική 32, σε μία από τις γλώσσες του Καυκάσου 55, και σε μια άλλη γλώσσα της ίδιας οικογένειας 80.