Οι τρόποι με τους οποίους αρθρώνονται τα φωνήεντα

Ας δούμε τώρα τους πιο συχνούς τρόπους με τους οποίους σχηματίζονται τα φωνήεντα. Όπως έχουμε ήδη πει, τα φωνήεντα παράγονται από την ανεμπόδιστη ροή του αέρα μέσα στο φωνητικό κανάλι και με την παλμική κίνηση των φωνητικών χορδών - είναι ηχηρά, όπως λέγαμε. Αυτή είναι η πιο συχνή μορφή φωνηέντων στις γλώσσες του κόσμου. Η περιγραφή αυτή όμως δεν φτάνει για να περιγράψουμε ένα μέρος τουλάχιστον της ποικιλίας των φωνηέντων που βρίσκουμε στις γλώσσες.

Εικ. 4. Θέσεις της γλώσσας κατά την άρθρωση των φωνηέντων ι και ε της νέας ελληνικής.

Αν προσέξουμε πώς προφέρεται το πρώτο φωνήεν της λέξης ίδιος, θα παρατηρήσουμε ότι η γλώσσα ανασηκώνεται μπροστά, περίπου κάτω από τον ουρανίσκο. Το στόμα δεν είναι πολύ ανοιχτό (βλ. εικ. 4). Tα πλάγια της γλώσσας ακουμπούν λίγο πάνω στα δόντια. Το ίδιο ισχύει και για τα πρώτα φωνήεντα λέξεων όπως ήλιος, λείπω, τοίχος, φιλάω, φυλάω. Όλα προφέρονται σαν το ι της λέξης ίδιος. Γιατί όμως γράφονται με διαφορετικά γράμματα; Επειδή, το έχουμε ήδη πει, κρατάμε την παλιά, αρχαία, γραφή που αντιστοιχούσε σε διαφορετική προφορά. Η προφορά άλλαξε, γιατί η γλώσσα αλλάζει μέσα στον χρόνο, αλλά δεν άλλαξε η γραφή - δεν την αλλάξαμε. Όπως έχουμε ήδη πει, το η των αρχαίων ελληνικών δήλωνε ένα μακρό [e], δηλαδή [ee]. Το υ (και αυτό το είδαμε) δήλωνε τον φθόγγο [u]  . Για το οι της λέξης τοίχος και το ει της λέξης λείπω θα μιλήσουμε αργότερα. Αλλά μπορείτε από τώρα να καταλάβετε ότι, αν οι αρχαίοι έγραφαν τη λέξη τοίχος με οι, είναι γιατί την πρόφεραν με δύο φθόγγους, το [ο] και το [ί]. Το ίδιο ισχύει και για το ει της λέξης λείπω.

Επειδή το ι που συζητήσαμε σχηματίζεται με τη γλώσσα μπροστά, περίπου κάτω από τον ουρανίσκο, το ονομάζουμε μπροστινό φωνήεν (βλ. εικ. 4). Με τη γλώσσα να κινείται προς το μπροστινό μέρος της στοματικής κοιλότητας σχηματίζεται και το πρώτο φωνήεν των λέξεων εγώ και αίμα - είναι και αυτό μπροστινό φωνήεν. Το στόμα είναι πιο ανοιχτό απ' ό,τι για τον φθόγγο [ί], ενώ τα χείλια δεν έχουν κάποια χαρακτηριστική θέση (βλ. εικ. 4). Και εδώ θα παρατηρήσετε ότι, ενώ οι δύο λέξεις εγώ και αίμα προφέρονται ως προς το

Εικ. 5. Θέσεις της γλώσσας κατά την άρθρωση των φωνηέντων ου , ο και α της νέας ελληνικής.

πρώτο φωνήεν με τον ίδιο τρόπο, γράφονται διαφορετικά (με ε και αι). Και αυτό γιατί κρατάμε, και πάλι, έναν τρόπο γραφής που αντιστοιχεί σε μια προφορά που χάθηκε. Όπως μπορείτε εύκολα να υποθέσετε, η λέξη αίμα προφερόταν στα αρχαία ελληνικά όπως ακριβώς γράφεται και όχι όπως στα νέα ελληνικά. Αλλά θα ξαναγυρίσουμε σε αυτό.

Από την άλλη, το [u] όπως στη λέξη που, το [ο] όπως στη λέξη πόνος και στη λέξη τώρα (θυμηθείτε τί είχαμε πει για τα γράμματα ο και ω) και το [a] όπως στη λέξη κάνω είναι πισινά φωνήεντα, σχηματίζονται δηλαδή με τη γλώσσα να ανασηκώνεται, να υψώνεται στο πίσω μέρος της (βλ. εικ. 5). To [u] και το [ο] σχηματίζονται με τα χείλια περισσότερο ή λιγότερο στρογγυλά  , ενώ στον φθόγγο [a] δεν υπάρχει στρογγύλεμα των χειλιών. To [u] και το [ο] μοιάζουν κατά το ότι και τα δύο σχηματίζονται με τη γλώσσα υψωμένη στο πίσω μέρος της αλλά στην περίπτωση του [ο] βρίσκεται λίγο πιο χαμηλά. Στην περίπτωση του [a] το στόμα ανοίγει περισσότερο και η γλώσσα είναι ακόμη πιο χαμηλά (βλ. εικ. 5). Τα φωνήεντα που είδαμε (για τα νέα ελληνικά) ονομάζονται μπροστινά και πισινά ανάλογα με την ανύψωση της γλώσσας στο μπροστινό και πίσω μέρος της. Όταν ανυψώνεται το μέσο της γλώσσας (στο κέντρο του στόματος), παράγονται κεντρικά φωνήεντα   . Τέτοια δεν υπάρχουν στην κοινή νέα ελληνική, υπάρχουν όμως σε άλλες γλώσσες, π.χ. στα αγγλικά και στα γερμανικά, ή και σε διαλέκτους της ελληνικής γλώσσας.

Όσο πιο ψηλά βρίσκεται η γλώσσα, τόσο πιο κλειστό είναι το στόμα. Γι' αυτό ένα μπροστινό φωνήεν όπως το [i] το ονομάζουμε ψηλό και κλειστό: ψηλό επειδή βρίσκεται ψηλά η γλώσσα, και κλειστό γιατί το στόμα είναι σχετικά κλειστό. Το άλλο μπροστινό φωνήεν (το [e]) το ονομάζουμε μεσαίο επειδή η γλώσσα είναι σε χαμηλότερη θέση, και μισόκλειστο επειδή το στόμα είναι πιο ανοιχτό. Το πισινό φωνήεν [u] είναι και αυτό ψηλό γιατί σχηματίζεται με τη γλώσσα υπερυψωμένη, και στρογγυλό γιατί στρογγυλεύουν τα χείλη στον σχηματισμό του. Το [ο] είναι μεσαίο γιατί η γλώσσα βρίσκεται σε χαμηλότερη θέση, και στρογγυλό, όπως το [u], γιατί στρογγυλεύουν τα χείλη. Το πισινό φωνήεν [a] είναι χαμηλό γιατί η γλώσσα βρίσκεται χαμηλά, και ανοιχτό γιατί το στόμα είναι ανοιχτό.

Για τα μακρά φωνήεντα έχουμε ήδη μιλήσει και έτσι δεν χρειάζεται να επανέλθουμε. Τέτοια φωνήεντα υπήρχαν, όπως είδαμε, στα αρχαία ελληνικά αλλά δεν υπάρχουν στα νέα ελληνικά  . Σε ορισμένες γλώσσες, όπως στα γαλλικά, υπάρχουν έρρινα φωνήεντα   φωνήεντα δηλαδή στα οποία ένα μέρος του αέρα που ξεκινάει από τα πνευμόνια βγαίνει από τη ρινική κοιλότητα (την κοιλότητα της μύτης).

Δείτε για παράδειγμα το στρογγύλεμα των χειλιών κατά την παραγωγή του φθόγγου [u] (Πετρούνιας 1984, 353)