Αττικισμός: η προϊστορία της καθαρεύουσας

Η αξιολόγηση της αρχαίας γλώσσας ως «καλής» γλώσσας και η υποτίμηση της ομιλούμενης γλώσσας έχει μια πολύ παλιά ιστορία. Αρχίζει στα χρόνια αμέσως πριν από τη γέννηση του Χριστού και κορυφώνεται στην περίοδο από τον Ιο έως τον 3ο αιώνα μ.Χ. Το κίνημα αυτό ονομάστηκε αττικισμός, γιατί υποστήριζε την επιστροφή στην αττική διάλεκτο του 5ου-4ου αιώνα π.Χ., στην οποία είχαν γραφτεί τα μεγάλα έργα της κλασικής αρχαιότητας. Ο αττικισμός δεν γεννήθηκε τυχαία την εποχή αυτή. Η αρχαία Ελλάδα με τις πόλεις-κράτη, με σημαντικότερη την Αθήνα, δεν υπάρχει πια. Κυρίαρχοι είναι πλέον οι Ρωμαίοι. Η εξάπλωση της ελληνικής γλώσσας, με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, έχει δημιουργήσει σημαντικές αλλαγές μέσω της επαφής με άλλες γλώσσες αλλά και με τη δημιουργία δίγλωσσων πληθυσμών. Για τους αττικιστές οι αλλαγές αυτές και η εισροή δανείων δεν αποτελούσαν αλλαγές αλλά φθορά, αλλοίωση, παρακμή. Το «φάρμακο» ενάντια στην πολιτική, κοινωνική και γλωσσική παρακμή θεωρούσαν ότι ήταν η επιστροφή στην αττική διάλεκτο  , που «γέννησε» τη μεγάλη γραμματεία της ελληνικής αρχαιότητας. Έτσι οι αττικιστές δίνουν οδηγίες   για την ανόρθωση της «χαλασμένης» γλώσσας, της κοινής: «Μη λες βρέχει, λέγε ὕει· μη λες κράββατος ('κρεβάτι', σημιτικό δάνειο) αλλά σκίμπους· μη χρησιμοποιείς το ρήμα φάγομαι ('τρώω') αλλά το ρήμα ἔδομαι, γιατί αυτό είναι το αττικό» (από το ἔδομαι βγαίνουν οι λέξεις έδεσμα, εστιατόριο). Και πολλές άλλες οδηγίες που προσπάθησαν να ξαναζωντανέψουν την ευκτική, το απαρέμφατο, τη δοτική, που είχαν υποχωρήσει στην κοινή για να αντικατασταθούν από περιφράσεις (θυμηθείτε τί λέγαμε στο σχετικό κεφάλαιο). Για τους αττικιστές οι ομιλητές της κοινής ήταν «αγοραίοι», «αμαθείς», «συρφετός».

Ο αττικισμός θα συνεχιστεί στα βυζαντινά χρόνια (από τον 4ο αιώνα μ.Χ. έως το 1453). Οι βυζαντινοί συγγραφείς γράφουν σε αρχαΐζουσα γλώσσα. Έτσι π.χ. οι ιστορικοί Προκόπιος   και Αγαθίας, του 6ου αιώνα μ.Χ., γράφουν τα ιστορικά τους έργα στη γλώσσα του Θουκυδίδη και του Ηρόδοτου. Στα νεότερα χρόνια ο αττικισμός θα συνεχιστεί με τη μορφή της καθαρεύουσας  , μια «ηπιότερη» αρχαΐζουσα γλώσσα, αλλά πάντα στην παράδοση που ξεκίνησε με το αττικιστικό κίνημα του 1ου-3ου αιώνα μ.Χ. Η μακρόχρονη αυτή γλωσσική περιπέτεια θα τελειώσει το 1976 (μετά την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, που υποστήριζε την καθαρεύουσα) με την καθιέρωση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας του κράτους. Αλλά στα ζητήματα αυτά θα ξαναγυρίσουμε στο επόμενο κεφάλαιο.