Το ύψος και η ένταση ξεχωρίζουν τις λέξεις και τις προτάσεις

Ας μείνουμε για λίγο ακόμα στο ύψος και την ένταση. Τα χαρακτηριστικά αυτά τα βρίσκουμε και σε ήχους που δεν είναι γλώσσα, λειτουργούν όμως στη γλώσσα, όπως ήδη είδαμε, με τέτοιον τρόπο που υπηρετούν το μεγάλο μυστικό της. Όλοι ξέρουμε από τη σχέση μας με τα ζώα ότι το ύψος και η ένταση των κραυγών τους εκφράζει τα συναισθήματά τους: φόβο, θυμό, χαρά, επιθετικότητα, απαίτηση (για τροφή, προσοχή) κλπ. Το ίδιο ισχύει και για τους ανθρώπους. Το ύψος και η ένταση «χρωματίζουν» τη γλώσσα με ανάλογο τρόπο, ώστε να εκφραστούν ανάλογα συναισθήματα. Όταν θυμώνουμε ή χαιρόμαστε, φωνάζουμε· όταν φοβόμαστε, χαμηλώνει η φωνή μας, ψιθυρίζουμε ή και, κάποτε, μας κόβεται η φωνή. Αλλά εδώ τελειώνει, και πάλι, η ομοιότητα με τις συμπεριφορές των ζώων. Στην ανθρώπινη γλώσσα το ύψος και η ένταση της φωνής (που καθορίζονται από τη δραστηριότητα των φωνητικών χορδών) εκφράζουν διακρίσεις που δεν υπάρχουν στα ζώα, γιατί τα ζώα δεν διαθέτουν γλώσσα.

Παρατηρήστε τις παρακάτω φράσεις:

Βρέχει.
Βρέχει;

Τα σημεία της στίξης   (τελεία, ερωτηματικό) αποτυπώνουν στο χαρτί διαφορές ύψους της φωνής που αλλάζουν τη σημασία των φράσεων. Στη φράση Βρέχει η καθοδική κίνηση (το κατέβασμα) της φωνής δηλώνει ότι η φράση αυτή εκφράζει ένα γεγονός - είναι καταφατική. Στη φράση Βρέχει; η ανοδική κίνηση (το ανέβασμα) της φωνής δηλώνει ότι η φράση αυτή εκφράζει μια απορία - είναι ερωτηματική. Αυτό το ανεβοκατέβασμα της φωνής (τη διαφορά ως προς το ύψος), που αλλάζει τη σημασία των φράσεων και των προτάσεων, το ονομάζουμε επιτονισμό  , δηλαδή τονισμό «πάνω» σε μια φράση ή πρόταση.

Ο επιτονισμός, λοιπόν, αφορά τον «χρωματισμό» μιας ολόκληρης φράσης ή πρότασης ως προς το ύψος κυρίως, αλλά και την ένταση, και χρησιμοποιείται για να ξεχωρίσει φράσεις και προτάσεις με διαφορετικές σημασίες. Ο τόνος  , όμως, τα μικρά αυτά σημάδια που βάζουμε πάνω στις λέξεις όταν τις γράφουμε στο χαρτί, αφορά τις λέξεις.

Ο τόνος είναι το αποτέλεσμα της προφοράς ενός κομματιού μιας λέξης με μεγαλύτερη ένταση, με μεγαλύτερη δηλαδή μυϊκή ενέργεια, καθώς σπρώχνεται περισσότερος αέρας έξω από τους πνεύμονες. Και αυτή η μεγαλύτερη ένταση συνοδεύεται συνήθως από μεγαλύτερο ύψος. Αυτές οι φυσιολογικές διαδικασίες μπαίνουν, όπως είδαμε νωρίτερα και για άλλα φαινόμενα, στην υπηρεσία της οργάνωσης της γλώσσας. Έτσι, αν συγκρίνετε τις λέξεις καλός και κάλος, θα παρατηρήσετε ότι, αν και οι δύο αυτές λέξεις αποτελούνται από τους ίδιους φθόγγους, έχουν διαφορετική σημασία. Και αυτό οφείλεται στη διαφορετική θέση του τόνου  , δηλαδή στο διαφορετικό σημείο της λέξης όπου εμφανίζεται ένταση της φωνής.