Πώς ξεχωρίζουν οι ανατολικές και οι δυτικές διάλεκτοι;

Η διάκριση μεταξύ ανατολικής ομάδας διαλέκτων (ιωνική, αττική, αρκαδοκυπριακή) και δυτικής ομάδας (δωρικές διάλεκτοι, βορειοδυτικές διάλεκτοι) γίνεται με τρόπο ανάλογο με αυτόν που ξεχωρίζουμε σήμερα, όπως λέγαμε νωρίτερα, τις βόρειες νεοελληνικές διαλέκτους από τις νότιες  . Αν το βασικό χαρακτηριστικό που ξεχωρίζει τις βόρειες από τις νότιες διαλέκτους είναι το «κόψιμο» των φωνηέντων που δεν τονίζονται (πλι στον βορρά, πουλί στον νότο), η βασική διαφορά μεταξύ ανατολικών και δυτικών διαλέκτων της αρχαίας ελληνικής ήταν ότι εκεί που οι πρώτες έχουν -σι οι δεύτερες έχουν -τι: δίδωσι (γ πρόσωπο ενικού του ρήματος δίδωμι 'δίνω') στις ανατολικές διαλέκτους, αλλά δίδωτι στις δυτικές διαλέκτους. Το ι [i] είναι, όπως λέγαμε σε ένα προηγούμενο κεφάλαιο, ένα μπροστινό φωνήεν, σχηματίζεται δηλαδή στο μπροστινό μέρος του στόματος. Αν συγκρίνετε το δύο σύμφωνα τ [t] και σ [s], θα προσέξετε ότι, πέρα από τις άλλες διαφορές τους (το τ είναι κλειστό, ενώ το σ δεν είναι), το σσχηματίζεται πιο μπροστά στο στόμα από ό,τι το τ. Τί σημαίνουν όλα αυτά; Σημαίνουν απλά ότι στις ανατολικές διαλέκτους το τ, επηρεασμένο από τη «γειτονιά» του μπροστινού φωνήεντος ι, άλλαξε και έγινε σ, δηλαδή πιο μπροστινό σύμφωνο. Έτσι, η διαφορά -τι/-σι που ξεχωρίζει τις ανατολικές από τις δυτικές διαλέκτους είναι αποτέλεσμα μιας αλλαγής (το -τι άλλαξε σε -σι) που έγινε στις ανατολικές διαλέκτους αλλά όχι στις δυτικές. Οι δυτικές διάλεκτοι είναι λοιπόν πιο «συντηρητικές».

Αλλά αυτή δεν είναι η μόνη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις ανατολικές και τις δυτικές διαλέκτους. Παρατηρήστε τη λέξη μήτηρ 'μητέρα' των ανατολικών διαλέκτων και τη λέξη μάτηρ των δυτικών διαλέκτων. Εκεί που οι ανατολικές διάλεκτοι έχουν η, δηλαδή μακρό [e] ( = [ee]), οι δυτικές έχουν μακρό [a] (= [aa]· το γράφουμε ᾱ). Επίσης, στις ανατολικές διαλέκτους χάθηκε νωρίς το σύμφωνο [w], που γραφόταν ϝ, ονομαζόταν δίγαμμα (= δύο γάμα) λόγω του σχήματος του και προφερόταν όπως προφέρεται σήμερα το αρχικό γράμμα της αγγλικής λέξης was 'ήταν'· θυμηθείτε τη σχετική συζήτηση σε προηγούμενο κεφάλαιο. Έτσι, στην λέξη ἐργάζομαι των ανατολικών διαλέκτων αντιστοιχεί η λέξη ϝεργάζομαι, που προφέρεται [wergázdomai], των δυτικών διαλέκτων. Επίσης στις ανατολικές διαλέκτους και ιδιαίτερα σε μία από αυτές, την ιωνική, χάθηκε νωρίς, ενώ διατηρήθηκε στις δυτικές διαλέκτους, ο φθόγγος [h], που προφερόταν όπως προφέρεται σήμερα το πρώτο γράμμα στην αγγλική λέξη have 'έχω'. Έτσι, ενώ στις δυτικές διαλέκτους το οριστικό άρθρο ὁ, ἡ προφερόταν [ho], [hee] και γραφόταν ὁ, ἡ, στην ιωνική προφερόταν [ο], [ee] και γραφόταν ὀ, ἠ.

Άλλες λιγότερο σημαντικές διαφορές μεταξύ ανατολικών και δυτικών διαλέκτων είναι οι εξής: Το απαρέμφατο, το ρηματικό αυτό ουσιαστικό για το οποίο μιλήσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, στις ανατολικές διαλέκτους εμφανίζεται με τη μορφή -ναι (π.χ. δοῦναι 'το να δίνει κανείς', από το ρήμα δίδωμι 'δίνω'), ενώ στις δυτικές παίρνει την κατάληξη -μεν, -μειν (π.χ. δόμεν, δόμειν). Ο υποθετικός σύνδεσμος είναι εἰ 'εάν' στις ανατολικές διαλέκτους αλλά κα στις δυτικές διαλέκτους. Το άρθρο έχει τη μορφή οἱ/αἱ στον πληθυντικό αριθμό στις ανατολικές διαλέκτους αλλά τη μορφή τοι/ταιστις περισσότερες δυτικές διαλέκτους. Το ρήμα βούλομαι'θέλω' (θυμηθείτε τις λέξεις βούληση, βουλή) στις δυτικές διαλέκτους εμφανίζεται με τη μορφή δείλομαι. Η λέξη ἱερόςτων ανατολικών διαλέκτων εμφανίζεται με τη μορφή ἱαρόςστις δυτικές. Η λέξη πρῶτος των ανατολικών διαλέκτων εμφανίζεται με τη μορφή πρᾶτοςστις δυτικές. Το ερωτηματικό τοπικό επίρρημα ποῦτων ανατολικών διαλέκτων έχει τη μορφή πεῖ στις δυτικές. Στα χρονικά επιρρήματα ὅτε'όταν' και πότε των ανατολικών διαλέκτων αντιστοιχούν τα ὅκακαι πόκα των δυτικών (ερώτηση  ). Στην αντωνυμία ἐκεῖνος των ανατολικών διαλέκτων   αντιστοιχεί η αντωνυμία τῆνος των δυτικών  .

Μια μικρή παρατήρηση πριν συνεχίσουμε. Ίσως θα προσέξατε ότι οι ανατολικές διάλεκτοι της αρχαίας ελληνικής είναι «πιο κοντά» στα νέα ελληνικά που μιλάμε σήμερα απ' ό,τι οι δυτικές. Θυμηθείτε τις διαφορές ἐκεῖνος/τῆνος, πρῶτος/πρᾶτος, ὅτε/ὅκα, πότε/πόκα. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό; Η απάντηση θα δοθεί σε λίγο.

Η αττική διάλεκτος, η διάλεκτος της Αθήνας, είχε ένα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που θα πρέπει να το σημειώσουμε. Εκεί που άλλες διάλεκτοι, ανατολικές και μη, έχουν -σσ-, η αττική έχει -ττ-: πράττω, θάλαττα.