Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Το νεολατινικό υπόβαθρο των σύγχρονων παρατακτικών επιθετικών σύνθετων

Είδαμε ότι συνεχώς από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα (η περίπτωση του plane-convex, 1668), κατέστη δυνατός ο σχηματισμός συνδετικών σύνθετων των αγγλικών επιθέτων με τεχνικό πεδίο αναφοράς, τα οποία, προφανώς, δεν σχετίζονται με το λυρικό ελισαβετιανό είδος fortunate-unhappy που περιγράψαμε στο πρώτο κεφάλαιο. Tώρα η άμεση καταγωγή ενός (σύνθετου επιθέτου του είδους) plane-convex μπορεί να είναι μόνο ένα σύνθετο του είδους plano-convex. (Ο δεύτερος τύπος πράγματι επιβεβαιώνεται λίγο καιρό πριν από τον πρώτο: το 1665). Παρόμοια το σύνθετο ethical-aesthetic πρέπει να αντιπροσωπεύει μια τροποποίηση του ethico-aesthetic και το British-Russian του Αnglo-Russian, ενώ ένα τέτοιο σύνθετο όπως το executive- legislative πρέπει να εξηγηθεί με την αναλογία (εφόσον το *executivo- είναι ανύπαρκτο). Ίσως, λοιπόν, μπορεί γενικά να ειπωθεί ότι ο σύγχρονος κανόνας που δείχνει τη σύνθεση δύο γνήσιων επιθέτων ανάγεται στον κανόνα (του συνδυαστικού φωνήεντος) -ο, οποίος είναι ήδη σε χρήση στα τέλη του 16ου αιώνα στον σχηματισμό του Hakluyt: comico-tragical, 1598. (O Koziol δεν τον συνάντησε πριν από τον 17ο αιώνα: 1661).

Αλλά πώς εξηγείται στην αγγλική γλώσσα η ύπαρξη σύνθετων του είδους του comico-tragic, plano-convex, physico-chemical ή Anglo-Russian; Για μορφολογικούς αποκλειστικά λόγους είναι αδύνατο να τα θεωρήσουμε ως σύνθετα της αγγλικής: δεν υπάρχει επίθετο *physico στην αγγλική γλώσσα το οποίο θα σχημάτιζε το σύνθετο physico-chemical, και, εάν δώσουμε την ερμηνεία ότι αυτός ο συνδυαστικός τύπος περιέχει το επιθετικό θέμα συν το συνδυαστικό φωνήεν -ο, σίγουρα δεν έχει νόημα να μιλάμε για "θέμα" και "συνδυαστικό φωνήεν" σε σχέση με τον σχηματισμό των λέξεων στην αγγλική, σύμφωνα με τον οποίο τα σύνθετα δημιουργούνται μόνο με αντιπαράθεση. Ωστόσο ο Kozial τοποθετεί το physico-chemical κάτω από τον ίδιο γενικό τίτλο όπως το bittersweet. H μέθοδος του Matzner ήταν να εξηγήσει παρόμοιους σχηματισμούς ως "romanische Formen", μια έκφραση η οποία στο έργο του σημαίνει συνήθως "δανεισμένο από τη γαλλική". Αλλά, ενώ τέτοια σύνθετα σίγουρα υπάρχουν σε αυτή τη γλώσσα, κανένας σχηματισμός στη γαλλική δεν έχει επιβεβαιωθεί πριν από το παράδειγμά μας στην αγγλική του 1598. Η πρώτη που βρήκα είναι από τον 17ο αιώνα: physico-mathématique, 1635 (δες παρακάτω κεφ. IV) και, παρόλο που το physico-mathématique μαρτυρείται έναν αιώνα νωρίτερα, δεν μπορεί το ζήτημα να επιλυθεί οριστικά με το να υποστηρίξουμε τη γαλλική προέλευσή της: η παρουσία ενός τέτοιου σύνθετου στη γαλλική δεν συνιστά μικρότερο πρόβλημα από ό,τι η παρουσία του στην αγγλική: το physico δεν είναι πλέον τύπος της γαλλικής περισσότερο από ό,τι είναι της αγγλικής. Πράγματι, τέτοια σύνθετα όπως το cerebro-spinal και anglorusse καταδικάζονται σφοδρά από τον Darmesteter ("Σχηματισμός σύνθετων λέξεων", σ. 256) ως τα πλέον άσχετα με τη γαλλική: "Είναι τόσο βαρβαρικοί τύποι".

Σίγουρα, το physico- του physico-chemical αντιπροσωπεύει το θέμα του λατινικού επιθέτου physicus(< ελληνικό φυσικός), ακριβώς όπως το Anglo- μπορεί να παραπέμπει μόνο σε λατινικό τύπο. Αυτό το γεγονός αναγνωρίζεται από το NED. Αν κάποιος ψάξει τέτοιους σχηματισμούς στο λεξικό όπως physico-chemical, physico-mathematical, pneumo-gastric, comico-tragical, ecclesiastico-secular, historico-political, theologico-moral, ethico-political, concavo-convex, Anglo-Russian, Indo-European κλπ., θα βρεί, σχεδόν σε κάθε περίπτωση, το συνδυαστικό τύπο που αποδίδεται στη λατινική ή την ελληνική του πηγή. Τώρα για να εξηγήσουμε μόνο το συνδυαστικό τύπο τέτοιων σύνθετων (στις περισσότερες περιπτώσεις, το ξεχωριστό λήμμα είναι μόνο αυτό του συνδυαστικού τύπου) και για να τα ερμηνεύσουμε ως ξένα ισοδυναμεί με το να προτείνουμε ότι έχουμε να κάνουμε με voces hybridae: με σύνθετα που αποτελούνται από ένα λατινικό ( ελληνικό) θέμα συν μια αγγλική λέξη. Και σίγουρα αυτή είναι η πλειοψηφούσα άποψη της NED, και προφανώς και του Jespersen (ό.π., σ. 224) ο οποίος συγκαταλέγει κάποια παραδείγματα αυτού του τύπου μαζί με το aero-bomb και ακόμη και με τα trade-o-cracy και buy-o-logy.

Αν, λοιπόν, τα παρατακτικά επιθετικά σύνθετα σε -ο αντιπροσωπεύουν υβριδικούς σχηματισμούς, ποιά μπορεί να είναι τα μοντέλα στα οποία βασίζονται; Στην περίπτωση τέτοιων υβριδίων όπως τα "auto-suggestion", "bureaucracy" (ή τα περιπαικτικά trade-o-cracy, shop-o-cracy που αναφέρει ο Jespersen) είναι αρκετά εύκολο να εντοπίσουμε το μοντέλο: τα πολλά δάνεια σύνθετα με το πρόθημα auto-, (autonomy, autodidact, autograph) και το επίθημα -cracy (democracy, aristocracy, plutocracy), δάνεια από την ελληνική (ή αποτελούμενα από γλωσσικό υλικό της ελληνικής, σύμφωνα με τους κανόνες της ελληνικής για τον σχηματισμό των λέξεων). Σε κάθε περίπτωση, δηλαδή, είναι δυνατόν να συναντήσουμε στην αγγλική γλώσσα έναν πρωιμότερο σχηματισμό αμιγώς αποτελούμενο από γλωσσικό υλικό της ελληνικής, ο οποίος περιέχει την ίδια λέξη που εμφανίζεται ως ξένο στοιχείο στο υβριδικό σύνθετο και ο οποίος φανερώνει την ίδια λογική σχέση ανάμεσα στα δύο μέλη του σύνθετου. Επίσης, δεν θα πρέπει να μας ικανοποιεί κάποια λιγότερο προφανής αντιστοιχία σε οποιοδήποτε προτεινόμενο μοντέλο για τα επιθετικά σύνθετα σε -ο.

[…]

Στην πραγματικότητα, ήταν οι αλχημιστές που δανείστηκαν κατόπιν την καινούργια δομή (εκδοχή): ο Heinrich Khunrath, ο ερασιτεχνικά ασχολούμενος με την ερμητική φιλοσοφία και την καβαλιστική επιστήμη, διάσημη στα χρόνια του ότι κατείχε τη φιλοσοφική λίθο, δημοσίευσε στο Αμβούργο το 1598 ένα "Symbolum Physico-Chymicum de chao Physico-Chymicorum Catholico, naturali,triuno, mirabile…". Πέντε χρόνια αργότερα, ξεκίνησε στη Φρανκφούρτη (1603-5) η δημοσίευση μιας καινούργιας έκδοσης των γραπτών έργων του Παράκελσου, με τίτλο ο οποίος περιέχει το εν λόγω σύνθετο: "Οperum medico-chimicorum,sive Paradoxorum tomus genuinus primus…" - και ο οποίος δεν θα μπορούσε να υπάρχει την εποχή του Παράκελσου: προσέξτε, για παράδειγμα, τον τίτλο ενός έργου του που δημοσιεύτηκε το 1572, ο οποίος περιέχει τα συστατικά ενός τέτοιου σύνθετου "opus novum physicum partim et medicum,partim etiam chymicum".

Eπίσης, ίσως παρακολουθήσουμε την εμφάνιση του καινούριου πρότυπου (σε ένα συντομότερο χρονικό διάστημα) σε κάποιο γερμανικό έργο που εμφανίστηκε το 1600 χωρίς αυτήν την ονομαστική επινόηση ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα σε κάποια αναθεωρημένη έκδοση ο επεκταθείς τίτλος του περιείχε το εν λόγω σύνθετο: αυτό είναι το "Sphinx philosophica, promens et proponens erudita ac arguta enigmata"( Herborn) του προτεστάντη θεολόγου Johann Heidfeld, το οποίο στη δεύτερη έκδοση του 1604, εμφανίζεται ως "Quartum renata, renovata…Sphinx theologico- philosophica…" και ως το 1631 εκδόθηκε εννέα φορές ( μια γερμανική μετάφραση εμφανίστηκε το 1624). Πέντε χρόνια αργότερα, στο Ανόβερο, βρίσκουμε άλλο ένα έργο διάσημο στην εποχή του, τη δεύτερη δημοσίευση του Khunrath (που σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του Ebert είναι "γεμάτη από καβαλιστικές ανοησίες") · στον πρώτο του τίτλο που περιείχε το σύνθετο physico- chymicus, ο ευρηματικός Khunrath απλά προετοιμαζόταν για το τριπλό εμπόδιο στον τίτλο του το 1609: "Amphitheatrum sapientiae aeternae, solius, verae; Christiano-Cabbalisticum, divino- magicum, physico- chymicum, tertrinum catholicum." Τώρα, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι στα δύο καινούρια σύνθετα που εισήγαγε ο Khunrath, καθώς επίσης και στο medico-chymicus το οποίο χρησιμοποίησαν οι εκδότες του Παράκελσου, αποκαλύπτεται ακόμη μια προσβολή στη λατινική γλώσσα. Σε όλους τους υπόλοιπους γερμανολατινικούς τίτλους οι συγγραφείς φρόντισαν να περιορίσουν το πρότυπό τους χρησιμοποιώντας το "ελληνικό" συνδυαστικό φωνήεν -ο σε επίθετα της λατινικής που προέρχονται από την ελληνική (comicus, tragicus, physicus)- ή αλλιώς κατάφεραν να αποφύγουν αυτό το φωνήεν μέσω της έκθλιψης (novantiquus). Αλλά σε τέτοιους τύπους όπως τα christino-, divino-, και medico-, βρίσκουμε το -ο προστιθέμενο στο θέμα ενός γνήσιου λατινικού επιθέτου: για οποιονδήποτε συντηρητικό λατινιστή, ένας τέτοιος τύπος θα είχε την κωμική χροιά του πλαύτειου mero-bibus ή ίσως τις απλοϊκές συνδηλώσεις του mulo-medicinal.

Μετάφραση: Άννα Λίχου,
επιμέλεια Ε. Πετρούνιας