Η έννοια της επικοινωνιακής ικανότητας θεμελιώνει τον κλάδο της εθνογραφίας της επικοινωνίας , ο οποίος έρχεται σε ρήξη -και παράλληλα συμπληρώνει- κάποιες από τις θεμελιώδεις αρχές της αυτόνομης γλωσσολογίας .

Η επικοινωνιακή ικανότητα περικλείει την ολότητα της γλωσσικής συμπεριφοράς, δηλαδή δεν περιορίζεται στη γλωσσική ικανότητα όπως την ορίζει ο Chomsky (π.χ. 1965), με την έννοια της γνώσης του γλωσσικού συστήματος, αλλά περιλαμβάνει και την ικανότητα χρήσης αυτού του συστήματος σε διαφορετικά κοινωνικοπολιτισμικά συμφραζόμενα. Με άλλα λόγια, πρόκειται για την ικανότητα που έχουν οι ομιλητές, όχι μόνο να παράγουν και να κατανοούν γραμματικά ορθές προτάσεις αλλά και να γνωρίζουν τις κοινωνικές συνθήκες της χρήσης αυτών των προτάσεων σε μια συγκεκριμένη περίσταση. Αυτές οι συνθήκες καθορίζονται από παράγοντες όπως: ποιος μιλάει, σε ποιον, πού, με ποιο σκοπό, για ποιο θέμα και μέσω ποιου διαύλου επικοινωνίας.

Ο Hymes (1974) προτείνει μια ταξινόμηση που είναι γνωστή ως μοντέλο «speaking" (ο όρος σχηματίζεται από τα αρχικά των συνιστωσών του επικοινωνιακού γεγονότος, όπως τις όρισε ο Hymes):

Φυσικό περιβάλλον [setting]: χρονοτοπικό πλαίσιο της περίστασης επικοινωνίας, ψυχολογικό κλίμα.

Μέτοχοι [participants]: συνομιλητές, όλοι οι συμμετέχοντες στην επικοινωνιακή διαδικασία, γενικά χαρακτηριστικά αυτών και σχέση μεταξύ τους.

Σκοποί [ends]: αποτελέσματα, τελική επιδίωξη, στόχοι προσωπικοί ή μιας συγκεκριμένης πολιτισμικής κοινότητας.

Πράξεις λόγου [acts]: η ίδια πράξη π.χ. μια εντολή εκφέρεται με ποικίλους τρόπους όσον αφορά γραμματικοσυντακτικές και λεξιλογικές επιλογές ανάλογα με τα συμφραζόμενα στο σύνολό τους.

Κλειδί [key]: το ύφος, ο τόνος, ο τρόπος που λέγεται κάτι (π.χ. φιλικός, υπηρεσιακός, με σοβαρότητα, ειρωνικά κλπ.)

Κανάλια [instrumentalities]: δίαυλοι επικοινωνίας, κώδικες γλωσσικοί και εξωγλωσσικοί και τρόποι χρήσης τους.

Νόρμες διάδρασης και ερμηνείας [norms]: τρόποι ομιλίας , πότε και ποιος μιλάει, σιωπές, ερμηνεία συμπεριφορών γλωσσικών και μη, τί θεωρείται αποδεκτό , ευγενικό κλπ.

Είδη λόγου [genres]: τύποι λόγου με συγκεκριμένα τυπικά γνωρίσματα όπως παραμύθι, ανέκδοτο, διάλεξη κλπ.

Όλες αυτές οι συνιστώσες αλληλοπροσδιορίζονται και η παραμικρή αλλαγή -έστω και σε μια από αυτές- διαφοροποιεί τη συγκρότηση του μηνύματος για τον συνομιλητή.

Ε. Μπουρουτζή

Πηγές

• Αρχάκης, Α. & Μ. Κονδύλη. 2002. Εισαγωγή σε ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας.Αθήνα: Νήσος.
• Chomsky, N. 1965. Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge, Mass.: MIT Press.
• Hymes, D. A. 1974. Foundation in Sociolinguistics: An Ethnographic Approach.Φιλαδέλφεια: University of Pennsylvania Press.
• Τσιτσιπής, Λ. 1995. Εισαγωγή στην ανθρωπολογία της γλώσσας: Γλώσσα, ιδεολογία, διαλογικότητα και επιτέλεση. Αθήνα: Gutenberg.

Πεδίο