Η γλωσσική επεξεργασία αποτελεί βασικό κλάδο της ψυχογλωσσολογίας και της νευρογλωσσολογίας και μελετά τη γλωσσική επιτέλεση . Συγκεκριμένα, ασχολείται με τις διαδικασίες που πραγματοποιούνται κατά την κατανόηση και την παραγωγή λόγου. Οι διαδικασίες αυτές εξετάζονται είτε στατικά είτε αναπτυξιακά. Στην πρώτη περίπτωση εμπίπτουν μελέτες που αναλύουν τον τρόπο με τον οποίο φυσικοί ομιλητές κατανοούν και παράγουν λόγο, με στόχο να μελετηθούν η φύση του γλωσσικού επεξεργαστή, η σχέση του με τη γραμματική και διαγλωσσικές διαφορές. Στη δεύτερη περίπτωση ανήκουν μελέτες που εξετάζουν την ανάπτυξη του γλωσσικού επεξεργαστή τόσο κατά την απόκτηση της μητρικής γλώσσας όσο και κατά την απόκτηση της δεύτερης/ξένης γλώσσας. Επίσης, τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να εξετάζεται η γλωσσική επεξεργασία σε άτομα με γλωσσικές διαταραχές , με στόχο να διαχωριστεί εάν τα γλωσσικά προβλήματα εντοπίζονται στις γλωσσικές αναπαραστάσεις αυτές καθεαυτές ή αντίθετα στην πρόσβαση στις γλωσσικές αναπαραστάσεις, καθώς και στην επεξεργασία και την ενσωμάτωση των γλωσσικών πληροφοριών. Η έρευνα στον χώρο της γλωσσικής επεξεργασίας διεξάγεται κυρίως μέσω εμπειρικών μελετών, οι οποίες αναλύουν δεδομένα που έχουν συλλεγεί είτε πειραματικά είτε από φυσικό αυθόρμητο λόγο.

Η έρευνα στην κατανόηση λόγου διακρίνεται στους ακόλουθους επιστημονικούς τομείς:

α. Αντίληψη λόγου: εξετάζεται η αναγνώριση και η αντίληψη των γλωσσικών φθόγγων , καθώς και οι στρατηγικές που χρησιμοποιούνται κατά την κατάτμηση του συνεχούς λόγου .

β. Λεξική επεξεργασία: μελετά τους μηχανισμούς με τους οποίους γίνεται (i) η αναγνώριση λέξεων , (ii) η πρόσβαση στις λεξικές αναπαραστάσεις στο νοητικό λεξικό , (iii) η επεξεργασία μορφολογικά σύνθετων λέξεων και (iv) η κατανόηση αμφίσημων λέξεων . Η έρευνα στον χώρο αυτό έχει γίνει τόσο με οπτικά όσο και με ακουστικά ερεθίσματα.

γ. Συντακτική επεξεργασία [parsing]: μελετά τους μηχανισμούς με τους οποίους γίνεται η συντακτική ανάλυση των προτάσεων , δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη μελέτη των δομικών αμφισημιών , και εξετάζει τα στοιχεία στα οποία στηρίζεται ο γλωσσικός επεξεργαστής προκειμένου να καταλήξει στην ερμηνεία των προτάσεων. Η έρευνα στον χώρο αυτό στοχεύει στο να εξετάσει τη φύση του συντακτικού επεξεργαστή, τις στρατηγικές με τις οποίες γίνεται η κατανόηση των προτάσεων και τη σχέση συντακτικού επεξεργαστή [parser] και γραμματικής.

δ. Κατανόηση εειμένων: μελετά τον τρόπο με τον οποίο ενσωματώνονται σημασιοπραγματολογικές πληροφορίες μέσα σε μια ευρύτερη αναπαράσταση του κειμένου. Εξετάζεται, επίσης, ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η σύνδεση των νέων πληροφοριών με τις παλιές καθώς και ο ρόλος της μνήμης στην κατανόηση κειμένου.

Η έρευνα στον χώρο της γλωσσικής επεξεργασίας στηρίζεται σε δεδομένα από πειραματικές μελέτες. Οι μελέτες για τη γλωσσική κατανόηση μπορεί να είναι:

α. Μη χρονομετρικά πειράματα, π.χ. δοκιμασίες αποδεκτότητας , αντιστοίχηση εικόνας-πρότασης, ερμηνευτικές δοκιμασίες κ.ά., τα αποτελέσματα των οποίων αντανακλούν το τελικό εξαγόμενο των διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα κατά την κατανόηση λόγου.

β. Χρονομετρικά πειράματα, τα οποία διερευνούν τις διαδικασίες κατανόησης λόγου την ώρα που αυτές πραγματοποιούνται. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στα χρονομετρικά πειράματα διεξάγονται σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές με τη χρήση ειδικών λογισμικών και οι μετρήσεις αφορούν τον χρόνο αντίδρασης σε συγκεκριμένες πειραματικές συνθήκες. Μια μέθοδος που έχει ιδιαίτερα αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια είναι η καταγραφή των οφθαλμικών κινήσεων κατά την ανάγνωση προτάσεων ή κειμένων, η οποία δίνει τη δυνατότητα να μελετηθούν με ακρίβεια οι διαδικασίες και η σειρά με την οποία εμφανίζονται κατά τη γλωσσική κατανόηση.

γ. Νευροφυσιολογικές μελέτες, π.χ. ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα, μαγνητικές τομογραφίες, οι οποίες στοχεύουν αφενός στο να συσχετίσουν τις γλωσσικές διεργασίες με συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου και αφετέρου στο να καταγράψουν τη χρονική αλληλουχία των γλωσσικών διαδικασιών.

Η έρευνα στην γλωσσική παραγωγή είναι λιγότερο εκτενής συγκριτικά με αυτή στη γλωσσική κατανόηση, επειδή είναι δύσκολο να μελετηθεί πειραματικά. Στον χώρο αυτό εξετάζονται οι διαδικασίες κατά την παραγωγή λόγου, οι οποίες πραγματοποιούνται σε τρία στάδια: α) αναπαράσταση του μηνύματος που θέλουμε να μεταφέρουμε [conceptualization], όπου γίνεται ο καθορισμός του τί θέλουμε να εκφράσουμε και επιλέγονται οι κατάλληλες πληροφορίες από τη μνήμη αλλά και από το περιβάλλον· β) σχηματοποίηση [formulation], κατά την οποία το μήνυμα που θέλουμε να εκφράσουμε κωδικοποιείται γλωσσικά με την ανάκληση λέξεων από το νοητικό λεξικό, τον συντακτικό σχεδιασμό και την φωνολογική κωδικοποίηση και γ) άρθρωση [articulation]. Η μελέτη των διαδικασιών αυτών έχει στηριχθεί κυρίως στην ανάλυση των γλωσσικών ολισθημάτων [speech errors] και των παύσεων κατά την παραγωγή λόγου.

Η έρευνα στον χώρο της παραγωγής λόγου χρησιμοποιεί δεδομένα αυθόρμητης γλωσσικής παραγωγής, όπως για παράδειγμα οι μελέτες που έχουν αναλύσει τα γλωσσικά ολισθήματα και τις παύσεις, αλλά και δεδομένα από πειραματικές μελέτες, όπως η κατονομασία λέξεων. Χρησιμοποιούνται, επίσης, σώματα προφορικών και γραπτών κειμένων, τα οποία αναλύονται σε σχέση με τις διαδικασίες κατά την γλωσσική παραγωγή. Τα πορίσματα των μελετών αυτών συχνά συσχετίζονται με αντίστοιχα από μελέτες που εξετάζουν την κατανόηση λόγου, με στόχο να συγκριθούν οι διαδικασίες που πραγματοποιούνται κατά τη γλωσσική κατανόηση και παραγωγή.

Δ. Παπαδοπούλου

Πηγές

• Aitchison, J. 1998. The Articulate Mammal: An Introduction to Psycholinguistics. Λονδίνο: Routledge.
• Garman, M. 1990. Psycholinguistics. Cambridge: Cambridge University Press.
• Harley, T. 2001. The Psychology of Language: From Data to Theory. Νέα Υόρκη: Psychology Press.
• Juffs, A. 2005. Psycholinguistically second language research. Annual Review of Applied Linguistics 21:207-220.
• Mitchell, D.C. 2004. On-line methods in language processing: Introduction and historical review. Στο The On-line Study of Sentence Comprehension: Eyetracking, ERP and Beyond, επιμ. M. Carreiras & C. Jr. Clifton. Brighton: Psychology Press.

Πεδίο