Κλάδος της φωνολογίας που μελετά τους κανόνες που καθορίζουν τους επιτρεπτούς συνδυασμούς φωνημάτων μιας γλώσσας, αλλά και το σύνολο των κανόνων και των περιορισμών που συγκροτούν μέρος της φωνολογίας μιας γλώσσας μαζί με το απόθεμα των φωνημάτων και τους αλλοφωνικούς κανόνες. Ειδικότερα, μελετά τα συμπλέγματα που είναι δυνατό να πραγματωθούν σε μια γλώσσα, τις δυνατές ακολουθίες φωνημάτων, τους περιορισμούς στην κατανομή τους, τους αποδεκτούς συλλαβικούς τύπους κ.ά. Συνηθέστερη μονάδα ανάλυσης της φωνοτακτικής είναι η λέξη ή η συλλαβή και πολλοί από τους φωνοτακτικούς περιορισμούς καθορίζονται από το σημείο εμφάνισης των φωνημικών ακολουθιών στο πλαίσιο της λέξης (αρχή, μέση, τέλος) ή οφείλονται στη συλλαβική δομή κάθε γλώσσας.

Έτσι δύο ή περισσότερες γλώσσες μπορεί να διαθέτουν το ίδιο ή παρόμοιο απόθεμα φωνημάτων αλλά πολύ διαφορετικούς κανόνες κατανομής των φωνημάτων αυτών σε μορφήματα , λέξεις και συλλαβές. Π.χ. τόσο η ελληνική όσο και αγγλική διαθέτουν το σύνολο των κλειστών συμφώνων [p b t d g], αλλά στην ελληνική δεν είναι δυνατή η εμφάνισή τους σε τελική θέση (με εξαίρεση ξένες δάνειες λέξεις, π.χ. σνομπ [snob]), κάτι που είναι δυνατό στην αγγλική, π.χ. rob, cat κλπ.

Μερικοί φωνοτακτικοί περιορισμοί των συμφώνων και συμφωνικών συμπλεγμάτων της κοινής νέας ελληνικής (με μονάδα τη λέξη)

• Στην αρχή λέξης είναι επιτρεπτή α) η εμφάνιση ενός συμπλέγματος τριών συμφώνων μόνο εφόσον πρόκειται για την ακολουθία /s/ + άηχο κλειστό /p t k/ (ή τριβόμενο /f/) + υγρό /l/ ή /r/, π.χ. σπλήνα, σπρώχνω, σκλάβος, στροφή, σφραγίδα· β) η εμφάνιση ενός συμπλέγματος δύο συμφώνων σε ποικιλία συνδυασμών, π.χ. /ps, ks, pr, tr, kr, pl, pn, kl, kn, tm, mn, fr, fl, xr, …/· γ) απλού συμφώνου.

• Στο μέσο της λέξης είναι επιτρεπτή η εμφάνιση όλων των συμπλεγμάτων που εμφανίζονται στην αρχή λέξης καθώς και αρκετών ακόμη, ενώ είναι δυνατή και η εμφάνιση συμπλεγμάτων με τέσσερα σύμφωνα (π.χ., εκστρατεία /ekstra'tia/, ευστροφία /efstro'fia/ ).

• Στο τέλος λέξης δεν είναι επιτρεπτή η εμφάνιση κανενός συμφωνικού συμπλέγματος, ενώ περιορισμένος είναι και ο αριθμός των απλών συμφώνων που μπορούν να εμφανιστούν στη θέση αυτή (/s/ και σπανιότερα /n/).

Επισημαίνεται ότι λεπτομερέστερη (και ενδεχομένως διαφορετική ή συμπληρωματική) θεώρηση της φωνοτακτικής της ελληνικής παρέχεται με την ανάλυση της συλλαβικής της δομής. Σε γενικές γραμμές, οι κανόνες της φωνοτακτικής θεωρείται ότι συνδέονται στενά με τους κανόνες ιεραρχίας της ηχητικότητας , δηλαδή τη διαβάθμιση της ηχητικότητας στο πλαίσιο της συλλαβής (από τον πυρήνα προς τα άκρα).

Μ. Αραποπούλου

Πηγές

• Asher, R. E., επιμ. 1994. The Encyclopedia of Language and Linguistics. 10 τόμ. Οξφόρδη & Νέα Υόρκη: Pergamon Press.
• Holton, D., P. Mackridge & Ει. Φιλιππάκη-Warburton. 1999. Γραμματική της ελληνικής γλώσσας. Μτφρ. Β. Σπυρόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.
• Κρύσταλ Ντ. 2000. Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής. Μτφρ. Γ. Ξυδόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.
• Lass, R. [1984] 1993. Phonology: An Introduction to Basic Concepts. Cambridge: Cambridge University Press.
• Nespor, M. 1999. Φωνολογία. Προσαρμογή στην ελληνική γλώσσα, Α. Ράλλη & M. Nespor. Μτφρ. Α. Ράλλη, Α. Νάτσης & Α. Παπασταύρου. Αθήνα: Πατάκης.
• Μαλικούτη-Drachman, Α. 2001. Η φωνολογία της κλασικής ελληνικής. Στο Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης, 386-401. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
• Πετρούνιας, Ευ. [1984] 1993. Νεοελληνική γραμματική και συγκριτική ανάλυση. 1ος τόμ. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Πεδίο